Sosyal öğrenme kuramı, öğrenmenin bireysel, çevresel ve davranışsal faktörlerin karşılıklı etkileşimi sonucunda meydana geldiğini öne süren bir yaklaşımdır. Albert Bandura tarafından geliştirilen bu kuram "sosyal bilişsel kuram" olarak da adlandırılır. Kuramın temel tezi, bireylerin kendilerinin ya da başkalarının ortaya koyduğu davranışların sonuçlarını gözlemleyerek öğrendiğidir. Bu yaklaşım, gözlem yoluyla ya da model alarak öğrenme şeklinde de ifade edilir.
Kuram, öğrenmeyi yalnızca gözlenebilen uyarıcı-tepki ilişkisiyle açıklayan davranışçı kuramların ve öğrenmeyi zihinsel süreçlere odaklanarak ele alan bilişsel kuramların bazı konuları açıklamakta yetersiz kaldığı tespiti üzerine geliştirilmiştir. Davranışçı kuramların, pekiştirilmeden gösterilen veya doğal ortamlarda kendiliğinden oluşan davranışları açıklamakta yetersiz kaldığı belirtilmiştir. Sosyal öğrenme kuramı, davranışçı kuramlardan, öğrenmede bilişsel süreçlerin de etkili olduğunu savunarak ayrılır. Bilişsel kuramlardan ise sosyal faktörlerin öğrenmedeki rolünü vurgulayarak farklılaşır.
Gözlem Yoluyla Öğrenme Örnekleri (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)
Tarihsel Gelişim ve Öncü İsimler
Öğrenme kuramları 1940'lı yıllara kadar davranışçı yaklaşımların etkisi altında kalmıştır.【1】 İnsanların birbirinden öğrenmesi olgusuna ilk dikkat çekenlerden biri, zihni toplumsal bir süreç olarak gören John Dewey olmuştur.【2】 1940'lı yıllarda John Dollard ve Neal Miller, öğrenmede taklidin rolüne dikkat çekerek "taklide dayalı öğrenme" kavramını kullanmıştır.【3】
Rus psikolog Lev Vygotsky, sosyal alanları "potansiyel gelişim alanı" olarak kabul etmiş ve öğrenmelerin çoğunun sosyal ortamlarda gerçekleştiğini belirtmiştir. "Sosyal öğrenme" kavramı ise ilk defa 1947 yılında Julian Rotter tarafından kullanılmıştır.【4】 Rotter'e göre insan, dış uyarıcılar ve pekiştireçlerden etkilenen, ancak kendi yaşamına yön verebilecek yeteneğe sahip bilinçli bir varlıktır.【5】
Günümüzde sosyal öğrenme kuramı dendiğinde akla ilk gelen isim Albert Bandura'dır.【6】 Bandura, 1950'lerde Dollard ve Miller'in çalışmalarından etkilenerek gözlem yoluyla öğrenme teorisini geliştirmiştir.【7】 Başlangıçta sosyal davranışçılık olarak yaklaştığı kuramını, daha sonra düşünme, hafıza ve dil gibi bilişsel süreçleri de içerecek şekilde genişletmiştir.【8】 Bandura'nın 1986 yılında yayımladığı "Düşünce ve Eylemlerin Sosyal Temelleri: Bir Sosyal Bilişsel Teori" (Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory) adlı kitabından sonra teorisi "Sosyal Bilişsel Teori" olarak anılmaya başlamıştır.【9】
Temel Kavramlar ve İlkeler
Sosyal öğrenme kuramı, öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini çeşitli temel ilkeler ve bilişsel kapasiteler aracılığıyla açıklar.
Gözlem Yoluyla Öğrenme (Model Alma)
Kuramın temelinde, bireylerin deneme yanılmaya gerek duymadan, başkalarının davranışlarını gözlemleyerek öğrendiği fikri yer alır. Birçok karmaşık davranış, saldırganlık ve ahlaki davranış da dahil olmak üzere modelleme yoluyla öğrenilebilir. Öğrenmenin gerçekleşmesinde modelin ve gözlemcinin özellikleri etkilidir. Modelin statüsü, gücü, popülerliği, yaşı, cinsiyeti ve gözlemciyle olan benzerlikleri, davranışın taklit edilme düzeyini belirler.
Modeller üç temel türe ayrılır:
- Canlı modeller: Davranışı sergileyen gerçek kişiler.
- Sembolik modeller: Film, televizyon veya kitaplarda yer alan karakterler.
- Sözlü direktifler: Nasıl davranılacağına ilişkin açıklamalar ve talimatlar.
Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri
Bandura'ya göre gözlem yoluyla öğrenmenin başarılı bir şekilde gerçekleşmesi dört temel sürece bağlıdır:
- Dikkat Süreci (Attention): Öğrenmenin ilk adımı, gözlemcinin modelin davranışını görmesi, algılaması ve dikkatini bu davranışa yoğunlaştırmasıdır. Modelin davranışının basit, açık ve ilgi çekici olması ile gözlemcinin algılama kapasitesi, tercihleri ve duygusal durumu dikkati etkileyen faktörlerdir.
- Hatırlama Süreci (Retention): Gözlem sonucunda elde edilen bilginin daha sonra kullanılabilmesi için model alınan davranışın hatırlanması gerekir. Bu süreç, bilginin sembolleştirilmesi (zihinde resimlere veya sözel sembollere dönüştürülmesi) ve kodlanması yoluyla mümkün olur.
- Davranışa Dönüştürme Süreci (Production): Gözlemcinin dikkat edip hafızasına kaydettiği davranışı fiziksel olarak gerçekleştirmesidir. Bu aşama, bireyin davranışı yapabilmesi için gerekli fiziksel olgunluğa erişmiş olmasını ve davranışın sosyal olarak kabul görmesini gerektirir.
- Güdüleme Süreci (Motivation): Bireyin öğrendiği davranışı göstermeye istekli olmasıdır. Davranışın sonunda alınan bir pekiştireç (ödül), bireyin o davranışı tekrarlaması için güdüleyici rol oynar. Sosyal öğrenme kuramı, öğrenme (acquisition) ile performans (davranışı gösterme) arasında bir ayrım yapar; bireyler bir davranışı öğrenmelerine rağmen o anda göstermemeyi tercih edebilirler.
Karşılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism)
Bu ilkeye göre öğrenme; "çevre, kişisel faktörler (bilişsel, duyuşsal vb.) ve davranışın üç yönlü, dinamik ve karşılıklı etkileşimiyle" açıklanır. Bireyin davranışı, çevresi ve bireysel faktörleri karşılıklı olarak birbirlerini etkiler ve belirler. Bu etkileşimde insanlar, çevrelerinin hem "ürünleri" hem de "üreticileri" olarak görülürler.
Dolaylı Öğrenme Kapasitesi (Vicarious Capacity)
Bireyler, bir davranışı bizzat kendileri yapmasalar dahi, başkalarının davranışlarının sonuçlarını gözlemleyerek öğrenebilirler. Bu kapasite, zaman alıcı deneme yanılma süreçlerini ve olası hataları önler. Bu kapasite şu şekillerde işler:
Dolaylı Pekiştirme (Vicarious Reinforcement)
Gözlemlenen modelin yaptığı davranış sonucunda ödüllendirildiğini görmek, gözlemcinin o davranışı tekrar etme olasılığını artırır. Bandura'ya göre dolaylı pekiştirme, bireyi doğrudan pekiştirmeye göre daha etkili güdüleyebilir.
Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment)
Modelin sergilediği davranış nedeniyle cezalandırıldığını gözlemlemek, gözlemcinin o davranışı yapma eğilimini azaltır. Bandura tarafından yapılan bir deneyde, saldırgan davranışları cezalandırılan bir modeli izleyen çocukların, ödüllendirilen veya nötr tepki verilen modeli izleyen çocuklara göre anlamlı ölçüde daha az saldırgan davranış sergilediği tespit edilmiştir.
Dolaylı Duygusallık (Vicarious Emotionality)
Bir kişinin davranışlarını gözlemlerken kurulan empati, gözlem yapan kişide duygusal koşullanmaya neden olabilir. Modelin korktuğu bir şeyden, doğrudan bir zarar görmese bile korkmayı öğrenmesi buna örnektir.
Diğer Bilişsel Kapasiteler
Kuram, öğrenme sürecinde etkili olan diğer bilişsel yetenekleri de tanımlar:
Sembolleştirme Kapasitesi
İnsanlar deneyimlerini, düşünme sürecinde bir mekanizma görevi gören semboller (imajlar, kelimeler) kullanarak hafızalarına kaydeder, anlamlandırır ve işler.
Öngörü Kapasitesi
İnsanların geçmiş yaşantılarını ve sembolleştirme yeteneklerini kullanarak geleceğe yönelik planlar yapabilme, hedefler belirleyebilme ve davranışlarının muhtemel sonuçlarını bilişsel olarak tahmin edebilme gücüdür.
Öz Düzenleme Kapasitesi
İnsanların kendi davranışlarını, düşüncelerini, duygularını ve motivasyonlarını kontrol edebilme yeteneğidir. Bireyler, dışsal pekiştireçlere ek olarak kendi kendilerini gözlemleme (gözlem), kendi standartlarına göre yargılama (yargı) ve kendilerini ödüllendirme veya cezalandırma (öz tepki) yoluyla davranışlarını düzenlerler.
Öz Yeterlilik Kapasitesi
Bireyin, belirli bir amaca ulaşmak veya karşılaştığı problemlerle baş edebilmek için gerekli olan davranışları organize etme ve gerçekleştirme kapasitesine yönelik kendi yargısı ve inancıdır.【10】 Pajares ve Miller bunu "kişinin kendi kapasitesine yönelik yargısı" olarak tanımlamıştır.【11】 Olumlu öz yeterlilik algısına sahip bireylerin, iddialı hedefler ortaya koydukları ve bu hedefleri gerçekleştirmek için daha yüksek çaba sarf ettikleri belirtilmektedir.【12】
Uygulama Alanları
Sosyal öğrenme kuramının ilkeleri, başta eğitim, psikoloji, din öğretimi ve örgütsel davranış olmak üzere birçok alanda uygulanmaktadır.
Eğitim
Kuram, eğitim ve psikoloji alanlarında yaygın kabul görmektedir. Sınıf içinde, öğretmenin kendisinin uygun bir model olması ve problem çözme veya araç gereç kullanma gibi becerileri göstererek model olması bir uygulamadır. Öğretmenin kullandığı dil, tutumlar ve öğrencilerle kurduğu ilişki öğrenciler tarafından model alınır.
Din Öğretimi
Sosyal bilişsel öğrenme kuramının, din öğretimine olumlu katkılar sağlayabileceği belirtilmektedir. Bireyin dinî tutum ve davranışlarının gelişiminde, özellikle çocukluk döneminde, aile ve çevrenin (model olarak) etkisi bulunmaktadır. İbadetlerin öğretilmesi gibi süreçlerde, modelin (öğretmen, ebeveyn) davranışı uygulamalı olarak göstermesi ve sözlü olmayan iletişimin (beden dili, ses tonu) öğrenme üzerinde etkili olduğu belirtilir. Ergenlik döneminde din öğrenimi de büyük ölçüde model alma ve gözlem yoluyla gerçekleşir. Kur'an-ı Kerim'de Hz. Peygamberin "üsve-i hasene" (en güzel örnek) olarak belirtilmesi, din eğitiminde modellemenin yerini vurgulayan bir örnek olarak sunulmaktadır.
Etik Liderlik ve Örgütler
Kuram, örgütsel alanda etik liderlik kavramının çalışanlar üzerindeki sonuçlarını açıklamak için kullanılmaktadır. Bu yaklaşıma göre, etik yöneticiler çalışanları için birer rol modeldir. Liderlerin şeffaf ve adil eylemlerde bulunması, uygun davranışları ödüllendirerek ve uygunsuz davranışları disipline ederek sosyal öğrenme modelleri hâline gelmesi, çalışanların davranışlarını etik yönde etkiler.
Ergenlik ve Toplumsallaşma
Kuramın ergenliğe uyarlanmış hâli, ergenlerin yetişkinlerin veya akranlarının yaptığı şeyleri gözlemleyerek ve model alarak öğrendiğini savunur. Ergenlik döneminde yaşanan sorunların, bireyin yeterince toplumsallaşamamış olmasından kaynaklanabileceği belirtilir. Ergenin dinî kimlik kazanmasında da çevresindeki rol modellerin davranışlarını gözlemlemesi ve model alması etkilidir.
