Tepegöz, Türk edebiyatının temel eserlerinden biri olan Dede Korkut Kitabı'nda adı geçen önemli bir karakterdir. Adı, eserin sekizinci destani hikâyesi olan “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy” içerisinde 62 defa geçmektedir. Bu boyun konusu, bir kahramanın, yurdu tehdit eden olağanüstü bir varlığı yenerek Oğuz ilini kurtarması üzerine kuruludur. Tepegöz tipinin kökenleri mitolojiktir.

Kişiliği ve Fiziksel Özelikleri

Tepegöz, fiziksel görünümüyle tanımlanır; adının anlamı "gözü tepesinde olan" demektir. O, alnının ortasında tek bir gözü olan dev cüsseli bir yaratıktır. Tek gözlü olması, Türk folklor düşüncesinde "mitolojik karakterli herhangi bir çift organ yerine tek organın varlığı" şeklinde açıklanan, demonikliğin temel sembollerinden biri olarak kabul edilir. Bu özellikleri nedeniyle Tepegöz, Yunan mitolojisindeki Kiklop (Cyclops) sınıflandırmasına dâhil edilir ve özellikle Homeros'un Odysseia destanındaki Polyphemus karakteriyle karşılaştırılır.

Çeşitli Türk lehçelerinde ve coğrafyalarda Tepegöz, Kellegöz, Tepegözler, Gözü Tepede, Tek Göz, Yekegöz, Birgözdi Deu, Jalgızgöz, Jalgızgözdi Doo ve Egegöz gibi adlarla anılmaktadır.

Tepegöz, aynı zamanda toplumsal düzensizliği, kaosu ve karşı değerleri temsil eder. Bazı yorumlara göre o, kahraman Basat'ın kendi içindeki kontrol edilemez nefsini ve ihtirasını simgeleyen, nefsin bedenleştirilmiş bir görünümüdür.

Kökeni

Tepegöz'ün doğumu, anlatının başlangıcını oluşturur ve ahlaki bir ihlalden kaynaklanır. Oğuzların düşmandan kaçarken yaylaya göçtüğü bir gün, Aruz Koca'nın çobanı olan Konur Koca Sarı Çoban, Uzunpınar adlı kutsal bir su kaynağının yakınına koyunlarını otlatmaya gider. Orada kanat kanada bağlayıp uçan peri kızlarını görür. Çoban, kepeneğini üzerlerine atıp onlardan birini yakalar ve tamah ederek (hırsla, açgözlülükle) onunla zorla cima (cinsel ilişki) eyler. Peri kızı, bu ilişkinin ardından çobana, bir yıl sonra gelip emanetini almasını söyler ve bu olayın "Oğuz'un başına zeval (felaket) getirdiğini" belirtir.

Bu, doğal olana ve kutsal mekâna karşı işlenmiş bir suçtur. Bir yıl sonra çoban pınara tekrar geldiğinde, yerde parlayan, başı sonu belirsiz, kütle gibi bir "ibret nesne" (yığınak) bulur. Çoban korkarak nesneyi sapan taşıyla vurur, ancak vurdukça nesne büyür ve çoban kaçar. O sırada oradan Bayındır Han ve beyleri geçmektedir. Beyler bu yığınağı tepince yığınak yarılır ve içinden tepesinde tek gözü olan bir oğlan çıkar. Aruz Koca, bu çocuğu evlat edinerek oğlu Basat ile birlikte büyütmek ister.

Hayatı

Tepegöz, Aruz'un evine getirildikten sonra dahi vahşi doğasını sürdürür. Dadılardan süt emdiği sırada canlarını alır ve daha sonra kazanlar dolusu sütle beslenmek zorunda kalınır. Büyüdükçe oyun arkadaşı olan çocukların burunlarını ve kulaklarını yemeye başlar. Bu durum üzerine Aruz Koca onu kovar. Annesi olan peri kızı ona, ok ve kılıç işlemeyen sihirli bir yüzük takar. Tepegöz, Oğuz elinden ayrılarak Salahana Kayası adlı bir dağa yerleşir, yol keser ve büyük bir harami olur. Ok, kılıç ve süngünün işlememesi nedeniyle Oğuz beyleri onunla baş edemez, Tepegöz birçok kişiyi, hatta Alp Rüstem, Kara Göne ve Basat'ın kardeşi Kıyan Selçuk gibi yiğitleri öldürür. Oğuzlar çaresiz kalınca Dede Korkut'u ara bulucu olarak gönderir ve Tepegöz ile anlaşma yapılır. Anlaşmaya göre Tepegöz'e her gün iki adam ve beş yüz koyun haraç olarak verilir ve yemeklerini pişirmesi için de iki aşçı (Yünlü Koca ve Yapağılı Koca) görevlendirilir.

Basat ile Mücadelesi

Oğuzların bu zulmüne Basat son verir. Annesi tarafından Tepegöz'e kurban edilmek üzere sırası gelen bir çocuğun annesi, savaştan dönen Basat’a (Tepegöz'ün üvey kardeşi) durumu anlatır ve yardım ister. Basat, Salahana Kayası'na gidip okla saldırsa da yüzük nedeniyle ok Tepegöz'e işlemez. Tepegöz onu yakalayıp çizmesinin içine koyar. Basat oradan hançerle kaçar ve aşçılardan (Yünlü Koca ve Yapağılı Koca) onun ölüm sırrını öğrenir: Tepegöz'e sadece gözünden zarar verilebilir. Basat, ateşte kızdırdığı şişi salavat getirerek Tepegöz'ün gözüne saplar ve onu kör eder. Kör olan Tepegöz, Basat'ı yakalamak için mağaranın kapısını tutar. Basat, koyunların postuna girerek (koç derisi) aralarından kaçmayı başarır. Tepegöz, Basat'ı yüzüğünü ve hazinesini verme bahanesiyle kandırmaya çalışır; bu tuzakların hepsinden Basat, Kelime-i Tevhid getirerek ve aklını kullanarak kurtulur. En sonunda Tepegöz, Basat'a kendisini ancak mağaradaki kınsız kılıcın kesebileceğini söyler. Basat bu kılıcı kontrol altına alır ve Tepegöz'ün kendi kılıcıyla boynunu vurup onu öldürür. Basat, Oğuz ilini bu beladan kurtarır ve Dede Korkut ona dua eder.

Mitolojik Yönü

Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy, mitolojik ve tarihî katmanlara sahiptir. Hikâyenin kökeni, eski Türk şamanlarının/kamlarının kötü ruhlarla mücadelesini anlatan mitlere, inanışlara ve efsanelere dayanır. Tepegöz'ün doğuş motifi (insan ve ruhun birleşmesi), eski Türk din ve gelenekleriyle ilişkilidir. Anlatı, Türk atalarının avcılık ve toplayıcılıktan hayvancılığa geçiş döneminin bir yansımasıdır. Hikâye, tarihî süreç içerisinde, eski Türklerdeki aslan tarafından büyütülen çocuk (Arslan Çocuk Hikâyesi) efsanesiyle kaynaşmıştır. Bu kaynaşma, Basat'ın olağanüstü büyütülme süreciyle (aslan tarafından düşürülüp büyütülme) Basat ve Tepegöz’ü bir araya getirmiştir. Basat'ın kendini "Anam adın der isen Kağan aslan" olarak tanıtması bu ilişkiye işaret eder. Hikâye, MÖ 3. binyıla, hatta daha eski devirlere uzanan köklere sahiptir. Antik kaynaklarda, MÖ 5. yüzyılda yaşamış Herodot'un bahsettiği tek gözlü Arimaspiler (İskitlere ait bir kabile) ile benzerlik gösteren Tepegöz tipi, Orta Asya'da çok yaygındı. Ayrıca İbn Fadlan'ın 10. yüzyıldaki seyahatnamesinde bahsedilen, Visu kabilesiyle ilişkilendirilen dev cüsseli adam da Tepegöz anlatısının eski bir varyantıdır. Tepegöz, tek gözlü olması, yamyamlığı, mağarada yaşaması ve kurnazlıkla alt edilmesi gibi motiflerle Homeros'un Odysseia'sındaki Polyphemus'a benzer. Bu, anlatıların ortak bir proto efsaneden beslendiği ya da kültürel etkileşimlerin olduğu görüşünü destekler. Tepegöz'ün hikâyesi, bu yönleriyle yalnızca bir destan değil, aynı zamanda Türk milletinin kültürel ve ahlaki değerlerinin, doğa ve medeniyet karşısındaki duruşunun katmanlı bir yansımasıdır.

"Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy" destanı, Dede Korkut Kitabı'ndaki en eski anlatılardan biri olarak kabul edilir; kökenleri efsanevi ve mitolojiktir. Bu boy, "Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Boyu" ile birlikte, kökleri tarihin derinliklerine, tahminen MÖ 3. ve 2. binyıllara kadar uzanan destani efsanelerin bir parçasıdır. Hikâyenin en eski çekirdeği, eski Türk kamlarının kötü ruhlarla (Tepegöz) mücadelesini anlatan mitlere ve inanışlara dayanır. Dede Korkut'un kendisi de ozanlığının yanı sıra bir kam/şaman olarak destanları aktarmıştır.

Tepegöz'ün peri kızı ve insan birleşmesinden doğması, eski Türk inanışları ve Şamanizm ile yakından ilişkilidir; onun bir ruh veya dev olabileceği düşünülmüştür. Tepegöz'ün mağaralarda, yüce dağların tepelerinde yaşaması, ilkel insanların dağlara ve kaya mağaralarına tapınmasını (dağ kültü) anlatmak için kullanılmış olabilir; bu da kamlık için önemli bir konusudur. Anlatı, Türk atalarının avcılık ve toplayıcılıktan hayvancılığa geçiş döneminin bir yansımasıdır. Destanın mevcut şekli, tarihî süreç içinde farklı anlatıların kaynaşmasıyla oluşmuştur. Tepegöz miti, eski Türklerdeki "Aslan Tarafından Büyütülen Çocuk" (Arslan Çocuk Hikâyesi) efsanesiyle birleşmiştir. Bu, Basat'ın doğaüstü yetiştirilme sürecini ve yarı insan/yarı hayvan görünümünü açıklar. Bu kaynaşmaların tam olarak gerçekleşmemesi nedeniyle, hikâyede bazı çelişkiler ve tutarsızlıklar (örneğin Basat'ın çocukluğunun anlatılmaması, Tepegöz'ün Basat'a yüzüğünü vermesi gibi mantıksızlıklar) ortaya çıkmıştır.

Anlatı, tarih boyunca Türk topluluklarının geçirdiği evrelerin izlerini taşır. Tepegöz’e her gün verilen iki adam ve beş yüz koyun haraç/kurban motifi, İskitlerin savaş tanrısı Ares’e her yıl sundukları hayvan ve insan kurban törenlerini anımsatır. Hatta Basat’ın babası Aruz adının, savaş tanrısı Ares/Arus ile ilişkilendirilebileceği öne sürülmüştür. Mağaradaki kınsız kılıç da Ares'in kutsal kılıcıyla ilişkilendirilir. Hikâyenin bir alt tabakası Göktürk-Türgiş dönemiyle ilgilidir. Tepegöz tarafından oğlu öldürülen Kapak Kan figürünün, 2. Göktürk Devleti hükümdarı Kapgan Kağan'ın (ö. 716) bir hatırası olduğu, Basat’ın ise Kapgan Kağan sonrası tahta Bilge Kağan’ı (Bayındır Han) çıkaran Köl Tigin'in (ö. 731) destani bir hatırası olduğu düşünülür. Bu, devlette yaşanan kaostan (Tepegöz) düzene (Basat) geçişi simgeler. Tepegöz (Depegöz) karakteri, Selçuklu Oğuzlarına musallat olan Şah Melik Bozgunu'nu ve onun Tuğrul Bey (Basat) tarafından 1043 civarında Horasan'da yenilgisini anlatan tarihî bir olayın destanlaştırılması olarak da yorumlanmıştır.

Tepegöz tipi, Kiklop (Cyclops) olarak sınıflandırılmaktadır; fiziksel görünümü (tek gözlü dev) ve eylemleri (yamyamlık, mağarada yaşama, kurnazlıkla alt edilme) nedeniyle uluslararası bir arketip örneğidir. Tepegöz, Homeros’un Odysseia destanındaki Polyphemus ile çok sayıda motifte paralellik gösterir. Her ikisi de tek gözlü devdir, insan yer, mağarada yaşar ve mitolojik bir ebeveyne sahiptir. Polyphemus deniz tanrısı Poseidon’un oğludur. Her iki kahraman da devin gözünü kızgın bir cisimle kör eder ve hayvan postuna bürünerek (koç/koyun derisi) mağaradan kaçar. Tepegöz anlatısı, en batıdan (Çuvaşlar, Gagauzlar) en doğuya (Saka-Yakut, Tunguzlar, Altay) kadar bütün Türk dünyasında ve diğer milletlerde yaygındır. Ad farklılıkları olarak Tepegöz, Anadolu'da Tepegöz, Kellegöz, Gözü Tepede, Tek Göz; Azerbaycan'da Kellegöz; Orta Asya'da Yekegöz, Birgözdi Deu, Jalgızgöz; Türkmenistan'da Yekegöz, Egegöz olarak anılır. Gagauz Türkleri arasında 11 ayrı varyantı derlenmiştir. Bu varyantlar genellikle masallaşmış olup Tepegöz'ün doğumundan bahsetmez, Basat karakterini içermez ve kahramanlar sıradan kişilerdir.

Anlatının Varyantları

Tepegöz (Kiklop) anlatısı, en batıdan (Gagauzlar) en doğuya (Altaylar, Saka-Yakutlar, Tunguzlar) kadar bütün Türk dünyasında ve diğer milletlerde yaygındır. Gagauz Türkleri arasında 11 ayrı varyantı derlenmiştir. Dünya mitolojilerinde yaygın olan bu hikâyede ortak motifler şunlardır:

• Tek gözlü dev/canavar tipi, yamyamlık (insan eti yeme), mağarada yaşama (koyun ahırı),
• Kahramanın kızgın bir cisimle devin gözünü kör etmesi,
• Kahramanın hayvan postuna bürünerek (koç/koyun derisi) mağaradan kaçması,
• Devin sihirli eşyalara sahip olması (yüzük, kılıç vb.)

Dede Korkut'taki Tepegöz (Depegöz) ile Homeros'un Odysseia destanındaki Polyphemus arasında köken ve olay örgüsü açısından derin benzerlikler vardır. Ancak Basat, Polyphemus'tan farklı olarak Tepegöz'ü öldürürken, Polyphemus'un ölümü hakkında bilgi verilmez. Ayrıca Tepegöz'ün doğumundan ölümüne kadar hikâyesi daha geniştir. Tepegöz'ün Basat ile savaşırken ona sihirli yüzüğünü vermesi, anlatının geri kalanıyla mantıksal bir çelişki oluşturur. Bu durum kurgu hatası, nefsin hilesi, guest gift (konukluk hediyesi) bağlamı veya yüzüğün otorite ve meşruiyet sembolü olması gibi farklı şekillerde açıklanmıştır.

^{Basat'ın Tepegöz'ü Yenmesi (MEB ÖYGM ANADOLU MASALLARI)}

Kültürel ve Coğrafi Yayılım

Tepegöz tipi, yalnızca Dede Korkut anlatısıyla sınırlı değildir. Türk dünyasında ve başka milletlerde benzer tek gözlü dev anlatılarına sıkça rastlanmaktadır. Bu durum, karakterin kökeninin çok eski dönemlere dayandığını ve farklı toplumsal katmanlarda çeşitli anlamlar kazandığını göstermektedir. Tepegöz anlatıları, özellikle Anadolu ve Orta Asya’da halk anlatılarında, masallarda ve efsanelerde farklı varyantlarla varlığını sürdürmektedir.

Tepegöz, Türk mitolojik anlatıları ve destan geleneğinde düşman, kaotik ve tehdit edici bir figür olarak konumlanırken; aynı zamanda bireysel ve toplumsal bir uyarı işlevi de görür. İçsel nefis mücadelesi, bireysel dönüşüm ve toplumsal denge gibi temaların simgesel taşıyıcısı olan Tepegöz, Dede Korkut’un kültürel yapısı içinde çok katmanlı bir figür olarak değerlendirilir.