Mısır panteonunun en eski ve karmaşık figürlerinden biri olan Thoth (Mısır dilinde: Dhwtj) bilgelik, yazı, bilim, büyü, sanat ve yargı ile ilişkilendirilen bir tanrıdır. Genellikle tanrıların kâtibi ve veziri olarak görev yapmıştır. Bir ay tanrısı, yaratıcı tanrı ve savaşçı olarak da çeşitli roller üstlenmiştir. Mısır tarihinin en erken dönemlerinden Roma Dönemi'ne kadar uzanan geniş bir zaman diliminde varlığını sürdürmüş ve Helenistik dönemde Hermes Trismegistus figürüne dönüşerek Avrupa rönesansına kadar etkisini devam ettirmiştir.

^{İbis Başlı Yazı Tanrısı Thoth, Papirüs Üzerine Kayıt Yapıyor (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Etimoloji

Thoth'un Mısır dilindeki ismi olan Dhwtj'nin etimolojisi, ismin antikliği nedeniyle tam olarak açıklanamamaktadır. Yazılı kaynakların mevcut olmadığı dönemlere uzanan kökeni, isminin anlamı üzerine yapılan yorumları varsayımsal kılmaktadır.

İkonografi

Thoth'un tasvirleri temel olarak iki ana formda yoğunlaşır: ibis kuşu veya ibis başlı bir insan ve bir babun.

İbis ve İbis Başlı İnsan

Thoth'un en yaygın tasvir biçimidir. Hanedanlık Öncesi ve Erken Hanedanlık dönemlerine ait paletlerde, krala eşlik eden sancaklar arasında bir ibis figürü yer alır ve bu figür daha sonraki dönemlerde kanonlaşmış hâliyle Hermopolis'in Efendisi, yani Thoth olarak tanımlanır. Piramit Metinleri'nde "Thoth" kelimesinin tipik yazımı, bir sancak üzerindeki ibistir, bu da ibis formunun Eski Krallık döneminde tanrının standart ikonografisi olduğunu göstermektedir. Sina'da bulunan ve Kral Khufu dönemine tarihlenen bir kaya kabartması, ibis başlı bir tanrının önünde düşmanını cezalandıran kralı gösterir ve bu, Thoth'un bilinen en eski ibis başlı tasviri olabilir. İbis tasvirleri çoğunlukla Thoth'u belirtse de nadir istisnalar mevcuttur.

Babun

Genellikle dizlerinin üzerine ellerini koymuş, çömelen bir babun olarak tasvir edilir ve bazen başında ay diski ve hilal taşır. Adak stellerindeki yazıtlar bu figürü "Hermopolis'in Efendisi" olarak tanımlar. Babun figürü her zaman Thoth'u temsil etmez; bazen Hermopolis'in Ogdoad'ını (sekiz tanrı grubu) veya Horus'un oğullarından Hapi'yi de simgeleyebilir. Hem ibis hem de babun formları, Thoth'un kâtiplik rolüyle ilişkilidir; örneğin ölümden sonraki yargılamanın sonuçlarını kaydederken veya krallara uzun bir hükümdarlık süresi atfederken bu formlarda tasvir edilir.

Diğer Formlar

Bu iki ana formun dışında Thoth, daha nadir olarak başka şekillerde de temsil edilmiştir:

• Antropomorfik (İnsan Biçimli): Tamamen insan formundaki tasvirleri nadirdir. Hermopolis'te II. Seti dönemine ait bir örnekte, başında ay diski ve hilal ile gösterilmiştir. Bu tasvirin, tanrının ay ile olan bağlantısını vurguladığı düşünülmektedir.

• Diğer Hayvan Formları: İbis başlı bir aslan gibi melez formlarda da görülebilir.

• Shm Asası: III. Thutmose tarafından Abydos'taki Osiris tapınağına adanan ve "tanrıların gücü" (shm ntrw) olarak anılan özel bir kült imgesi, bir shm-asası şeklinde tasvir edilmiştir.

• Şahin: Bazı göstergeler, şahin formunun da Thoth'u temsil edebileceğini ve bunun Horus ile olan örtüşmeleri ifade edebileceğini düşündürmektedir.

Mitolojik Köken ve Rolleri

Thoth'un mitolojisi, kökeni hakkında birbiriyle çelişen çok sayıda anlatı içerdiği için tek bir biyografik çizgiye oturtulamaz.

Köken Mitleri

Kaynaklarda Thoth'un kökeni farklı şekillerde açıklanır. Bazı metinlerde annesiz olduğu ve kendi kendine doğduğu belirtilirken (autogenous) diğer kaynaklarda Nut, Neith veya Rat-taui gibi tanrıçaların oğlu olarak geçer. Bir başka mite göre, Horus'un menisiyle hamile kalan Seth'in kafatasından doğmuştur. Bubastis geleneği ise Seth'in Horit'e tecavüz etmesi sonucu doğan bir çocuk olduğunu, Horit'in suya bir yumurta bıraktığını ve bu yumurtanın daha sonra bir kara ibis tarafından babun olarak bulunduğunu anlatır. Bu anlatı, tanrının iki ana formunu (ibis ve babun) bir araya getirme çabası olarak yorumlanabilir.

Tanrıların Veziri ve Yargıç

Thoth, tanrılar arasındaki anlaşmazlıklarda bir yargıç ve uzman olarak hareket eder. Özellikle Horus ve Seth arasındaki taht mücadelesinde merkezi bir rol oynar. Diğer tanrılar, karar vermek için onun bilgisine başvurur. Bu rolü, tanrısal alandaki "baş yargıç" ve "vezir" konumunu pekiştirir. Göksel İnek Miti'nde, yaratıcı tanrı yeryüzünden çekildiğinde Thoth'u kendi temsilcisi ve veziri olarak atar.

Osiris Miti'ndeki Rolü

Osiris mit döngüsünde Thoth, mumyalama ritüellerine katılır, büyüsel formülleri okur ve tipik bir okuyucu rahip (lector priest) görevi görür. Bu bağlamda, babasını gömme görevi üstlenen bir oğul gibi işlevsel olarak Osiris'in oğlu kabul edilir. Ancak bir Letopolis geleneği, Thoth'un Osiris'in ölümünde Horus ile birlikte kazara da olsa bir rolü olduğunu öne sürer.

Şifacı ve Koruyucu

Horus ve Seth arasındaki savaşlar sırasında yaralanan Horus'un gözünü iyileştiren Thoth'tur. Bu iyileştirme eylemi, onun onarıcı ve düzenleyici gücünü simgeler.

Güneş Gözü Miti

Bu mitte Thoth, babasına hakaret edildiği için Mısır'ı öfkeyle terk edip Nubia'ya giden Güneş Tanrısı'nın kızını (Güneş Gözü) geri getirmekle görevlendirilir. Thoth, onu ikna edip yatıştırarak Mısır'a dönmesini sağlar.

Yaratıcı ve Savaşçı Tanrı

Thoth, bir yaratıcı tanrı olarak da kabul edilir. Yaratıcının entelektüel kapasitesi ve her şeyi isimlendirerek varlığa çağıran "sözü" olarak görülür. Bu barışçıl rolünün yanı sıra, özellikle Eski Krallık kaynaklarında, düşman varlıkları katleden şiddetli bir savaşçı olarak da tasvir edilir.

İkircikli Doğa

Thoth her zaman iyicil bir tanrı değildir; zaman zaman güvenilmez olarak da görülür. Ay takviminin 30 günden biraz kısa olmasıyla ilişkilendirilen bir mite göre, tanrılara sunulan adakları çalmakla ve kozmik düzeni bozmakla suçlanabilir. Bu, onun hem düzenin koruyucusu hem de potansiyel bir bozucusu olarak ikircikli doğasını yansıtır.

Kült ve Tapınım

Thoth'a tapınım Mısır geneline yayılmıştır ve en erken dönemlerden itibaren kanıtlanmıştır.

Ana Kült Merkezleri

Eski Krallık'tan itibaren iki ana kült merkezi öne çıkar: Yukarı Mısır'daki Hermopolis Magna (Hmnw) ve Aşağı Mısır'daki Hermopolis Parva (Pr-Dhwtj-Wpj-Rhwj). Bu paralelliğin, Mısırlılar tarafından bilinçli bir sistemleştirme olabileceği düşünülmektedir. Hermopolis Magna'daki tapınaklardan çok az kalıntı günümüze ulaşmış olsa da Horemheb, III. Ramses ve I. Nectanebo gibi firavunların burada anıtsal yapılar inşa ettirdiği bilinmektedir. Kent, Thoth'un bilgelik tanrısı kimliği nedeniyle Mısır'ın entelektüel merkezlerinden biri olarak kabul edilmiştir.

Diğer Tapınaklar

Mısır'daki hemen hemen her kutsal alanda Thoth'a adanmış bir bölüm bulunabilirdi. Medinet Habu yakınlarındaki Qasr el-Aguz'da bulunan Ptolemaios dönemine ait tapınak, Thoth'un yerel cenaze ve kahinlik kültleriyle ilişkili formlarına odaklanmıştır. Nubia'daki Dakke Tapınağı'nda ise Thoth'un Güneş Gözü Miti'ndeki rolü öne çıkar ve bu bağlamda Shu ve Arensnuphis gibi tanrılarla ilişkilendirilir.

Geç Antik Çağ ve Hermes Trismegistus

Helenistik ve Roma dönemlerinde Thoth, Yunan tanrısı Hermes ile özdeşleştirilerek Hermes Trismegistus ("üç kere büyük Hermes") figürüne dönüştü. Bu yeni kimliğiyle felsefe, astroloji ve simya gibi alanları kapsayan Hermetik literatürün kaynağı olarak kabul edildi.

Geç Antik Çağ'a ait büyü metinlerinde, özellikle Büyük Paris Büyü Papirüsü (PGM IV) gibi kaynaklarda Thoth önemli bir figürdür. Bu metinlerde Thoth, ritüel ve teolojik söylemin birleştiği bir bağlamda yer alır.

• Thoth Osiris ve Anubis ile birlikte kehanet amacıyla çağrılan bir ilah olarak anılır: "Büyük, büyük, bilge olan".
• Erotik bir büyü formülünde İsis, kocası Osiris'in kendisini aldatmasından babası "Büyük Thoth"a yakınır.
• Metinlerde Thoth, bazen Hermes ile özdeşleştirilen bir yeraltı tanrısı olarak çağrılır.
• Büyü uygulayıcıları, "üç kere en büyük Hermes'in Heliopolis'te hiyeroglif harflerle yazdığı" etkili büyü isimlerini bildiklerini iddia ederler.
• Hermes-Thoth, "tüm büyücülerin şefi" ve "İsis'in babası" olarak nitelendirilir.

Bu metinler, Thoth'un geleneksel bilgelik ve yazı tanrısı rolünün, Geç Antik Çağ'da büyü, kehanet ve gizli ilimlerin ustası olarak nasıl dönüştüğünü ve genişlediğini göstermektedir.

Önemli Belgeler

Thoth hakkındaki bilgiler, Mısır tarihinin çeşitli dönemlerine ait çok sayıda dinî ve edebî metinden gelmektedir. Bunlar arasında Piramit Metinleri, Tabut Metinleri, Ölüler Kitabı, Horus ve Seth'in Çekişmesi'ni anlatan Chester Beatty I Papirüsü ve Güneş Gözü Miti'nin anlatıldığı Demotik bir papirüs bulunmaktadır. Ayrıca modern editörler tarafından Thoth'un Kitabı olarak adlandırılan ve bir usta (muhtemelen Thoth) ile bir öğrenci arasında geçen diyalogları içeren bir metin de günümüze ulaşmıştır. Bu metin, daha sonraki Hermetik yazmaların bir öncüsü olarak kabul edilebilir.