Tombul Cami, Bulgaristan’ın Şumnu (Shumen) kentinde 1744 yılında Sadrazam Kethüdası Şerif Halil Paşa tarafından inşa ettirilen Osmanlı dönemi külliye yapısıdır. Barok ve Rokoko üsluplarının Osmanlı mimarisine girmeye başladığı 18. yüzyılın karakteristik örneklerinden olan cami, günümüzde Balkanlar’da ayakta kalan en büyük Osmanlı dini yapılarından biridir. Halk arasında “Tombul Cami” olarak anılması, kubbesinin geniş ve yayvan formundan kaynaklanır.
Tombul Cami İçi (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)
Tarihçe
Tombul Cami, diğer adıyla Şerif Halil Paşa Camii, 1744 yılında Şumnulu devlet adamı Şerif Halil Paşa tarafından yaptırılmıştır. Vakfiyesinde camiyle birlikte şadırvan, mektep, medrese ve kütüphane de yer almaktadır. Cami, Barok ve Rokoko üsluplarının Osmanlı mimarisine girmeye başladığı bir dönemde inşa edilmiş olup, Lale Devri sonrası estetik anlayışı yansıtan süslemeleriyle dikkat çeker.
Kurulduğu günden itibaren Şumnu’nun en önemli dini merkezi olan yapı, 18. yüzyılda Osmanlı vakıf kütüphaneleri arasında önemli bir yere sahipti. İlk koleksiyonunu Şerif Halil Paşa’nın bağışladığı 220 cilt el yazması kitap oluşturmuş, ilerleyen yıllarda halkın katkılarıyla zenginleşmiştir. 19. yüzyılda Osmanlı vakıf kütüphanelerinin yeniden düzenlenmesi sırasında Şumnu’daki diğer kütüphaneler de bu külliyeye bağlanmış ve şehir ölçeğinde merkezi bir koleksiyon ortaya çıkmıştır.
Tombul Cami İçi (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)
Osmanlı hâkimiyetinin sona ermesinden sonra cami, Bulgaristan’daki pek çok Osmanlı eserinin akıbetini paylaşmıştır. 1878’den itibaren bölgedeki vakıf kitaplarının bir bölümü Sofya’ya taşınmış, bir kısmı da İstanbul’a götürülmüştür. Böylece külliyenin kütüphane koleksiyonu parçalanmış olsa da önemli bölümü günümüzde Sofya’daki Millî Kütüphane’de muhafaza edilmektedir.
20. yüzyılda cami, Bulgaristan’daki pek çok Osmanlı yapısı gibi dönem dönem kapatılmış, özellikle sosyalist yönetim yıllarında işlevsiz bırakılmıştır. Ancak tamamen yıkılmamış, mimari bütünlüğünü korumuştur. Bu yönüyle ülkede en iyi muhafaza edilen Osmanlı camilerinden biri olarak değerlendirilmiştir.
2004 yılında başlatılan restorasyon çalışmaları, caminin uzun yıllar süren bakımsızlığını gidermeyi hedeflemiştir. Ancak çalışmalar tamamlanamamış, cami kısmen onarılsa da hâlen tam ölçekli restorasyonu bitmemiştir. Buna rağmen yapı günümüzde hem ibadete hem de ziyarete açıktır.
Mimari
Plan ve Kütle Kompozisyonu
Cami kare plan üzerine kuruludur. Ortada yer alan ana mekân, büyük bir kubbe ile örtülmüş ve bu kubbe sekiz payanda kulesi ile desteklenmiştir. Bu düzenleme yapıya hem sağlamlık hem de görkemli bir siluet kazandırmıştır. Yapı plan ve teşkilat bakımından Nevşehir’deki Damat İbrahim Paşa Camii ile benzerlik göstermektedir.
Örtü Sistemi
Merkezî kubbeye geçişler dilimli tromplarla sağlanmıştır. Kubbeyi çevreleyen payanda kuleleri, yan mekânların tonozlarla örtülmesine imkân verir. Böylece ana kubbe mekânı ile çevresindeki hacimler arasında dengeli bir bütünlük kurulmuştur.
Giriş ve Son Cemaat Yeri
Caminin batı cephesinde yer alan son cemaat yeri beş kubbeyle örtülüdür. Bu bölüm dört mermer sütun üzerine oturtulmuştur. Avlu ve giriş bölümü Osmanlı klasik cami mimarisinin geleneksel özelliklerini sürdürürken, süslemelerde 18. yüzyılın Batı etkileri görülür.
Minare
Caminin tek şerefeli minaresi batı tarafında yükselmektedir. İnce gövdeli bir görünüme sahip olan minarenin yüksekliği yaklaşık 40 metredir. Bu ölçü, onu Bulgaristan’daki Osmanlı camileri arasında dikkat çekici kılar.
Mihrap ve İç Düzenleme
Mihrap duvarında Mekke ve Medine’yi temsil eden levhalar bulunur. İç mekân genelinde hat levhalarıyla birlikte ayet ve hadisler pencerelerin üst kısımlarında dörtgen çerçeveler içinde sıralanmıştır. Hatların siyah zemin üzerine bronz renkle yazılması süslemelere canlılık katmaktadır.
Tombul Cami İçi (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)
Süslemeler
İç mekân süslemelerinde Lale Devri sonrası Osmanlı sanatında yaygınlaşan barok ve rokoko etkileri görülür. Natüralist üslupta işlenmiş çiçekler, kıvrık dallar, yapraklar, palmet ve rumi motifleri kırmızı, mavi, lacivert, kiremit kırmızısı, kahverengi, açık yeşil, turuncu, sarı ve kobalt mavisi gibi renklerle bezenmiştir. Bu süslemeler özellikle kubbe içleri, pencere kemerleri ve duvar yüzeylerinde yoğunlaşır.
Tombul Cami İçi (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)
Külliye Unsurları
Cami, yalnız başına değil, bir külliye olarak tasarlanmıştır.
- Medrese: İslami eğitim için inşa edilmiş olup kütüphaneyle bağlantılıdır.
- Mektep: İlk öğretim için ayrılmıştır.
- Kütüphane: 1744 tarihli vakfiyede 220 cilt kitabın vakfedildiği belirtilmiştir. Kitapların önemli kısmı dini ilimler ve dilbilim üzerinedir. Koleksiyon, bağışlarla genişlemiş ve Şumnu’nun en büyük kitap hazinelerinden biri olmuştur.
- Şadırvan: Avlu içinde yer alan şadırvan, abdest ihtiyaçlarını karşılamak için yapılmıştır.
Tombul Cami Şadırvanı (Fotoğraf: Meryem Şentürk Çoban)
