Trabzon Ayasofya Müzesi, 13. yüzyıl ortalarında Trabzon Komnenosları’ndan I. Manuel Komnenos (1238–1263) tarafından inşa ettirilen bir Bizans kilisesidir. Yapım tarihi çeşitli kaynaklarda 1250–1260 olarak da belirtilmektedir. Ortaçağ Bizans taşra mimarisinin önemli örneklerinden biri olan bu yapı, Trabzon’un 1461 yılında Osmanlı topraklarına katılmasından sonra camiye dönüştürülmüştür. Evliya Çelebi’nin aktardığına göre, bu dönüşüm 991 (1583) yılında Kürd (veya Körlet) Ali Bey’in girişimiyle gerçekleşmiş, padişah fermanıyla yapıya minber ve mahfil eklenmiştir. Bazı kaynaklar, dönüşüm tarihini 1544–1545 olarak gösterse de genel kanaat 1583 yılıdır.

^{Trabzon Ayasofya Müzesi (Müzeler)}

Yapı 19. yüzyıl ortalarına kadar çeşitli dönemlerde cami olarak kullanılmış, 1864 yılında Bursalı Rıza Efendi’nin öncülüğünde halkın topladığı 95.000 kuruşla onarımdan geçmiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında Rus işgali sırasında depo ve askeri hastane olarak kullanılmış, savaş sonrası tekrar cami işlevine dönmüştür. 1957’de ibadete kapatılarak fresklerin açığa çıkarılması çalışmaları başlatılmış; 1964 yılında müze olarak ziyaretçilere açılmıştır. 2013 yılında alınan idari kararla cami statüsüne yeniden kavuşmuş ve ibadete açılmıştır.

Mimari Özellikleri

Trabzon Ayasofya Müzesi, dört sütunlu, kapalı haç planlı ve yüksek kasnaklı kubbeye sahip bir yapıdır. Merkezi kubbe, monoblok dört mermer sütun üzerine kemerler ve pandantiflerle oturtulmuştur. On iki köşeli kubbe kasnağı, havarilerin sayısına gönderme yaparak tasarlanmıştır. İç mekân üç neften oluşur; ortadaki nef beşgen, yanlardakiler ise yuvarlak apsisle son bulur. Nartex kısmı üstünde şapel bulunur. Yapının kuzey, batı ve güney cephelerinde üç revaklı giriş yer almaktadır.

Kuzeyde, erken dönemlere ait üç apsisli bir şapel kalıntısı, batıda ise 1427 tarihli dört köşeli bir çan kulesi yer almaktadır. Venedik etkisi taşıyan bu kule Bizans mimarisinde eşine az rastlanan bir örnektir ve Osmanlı döneminde minare işlevi görmüştür. Kubbe altındaki zeminde opus sectile tekniğiyle hazırlanmış çok renkli mermer yer mozaiği bulunmaktadır. Yapı, Selçuklu ve Kafkasya taş işçiliğiyle Bizans üslubunun birleşimini yansıtmaktadır. Batı ve kuzey cephelerindeki geometrik bezemeli madalyonlar ve mukarnaslı nişler, Selçuklu etkisini ortaya koyar. Güney cephesi, mimari süsleme açısından en zengin bölümdür. Burada Adem ile Havva’nın yaratılış sahnesi friz olarak kabartma şeklinde işlenmiştir. Aynı cephede Komnenos Hanedanı’nın sembolü olan tek başlı kartal motifi de yer alır.

Freskler ve Süslemeler

Yapının en önemli sanat unsurlarından biri, 1957–1961 yıllarında Edinburgh Üniversitesi’nden Russell Trust desteğiyle ortaya çıkarılan fresklerdir. Bu fresklerde İncil’den alınmış sahneler yer almaktadır. Kubbenin merkezinde Hz. İsa’nın tanrısal yönünü simgeleyen Pantokrator İsa tasviri, onun altında bir kitabe kuşağı ve daha altında melekler frizi yer alır. Pandantiflerde İsa’nın doğumu, vaftizi, çarmıha gerilişi ve kıyamet günü gibi sahneler betimlenmiştir. Pencere aralarında on iki havari resmedilmiş, tonozlarda ise çeşitli İncil sahneleri fresklenmiştir. Güney nartekste yer alan freskler günümüze ulaşmamıştır. Harimdeki freskler perde ile kapatılmış, nartekstekiler ise açıkta bırakılmıştır.

^{Ayasofya Müzesi Kubbe Freskleri (Türkiye Kültür Portalı)}

Müze ve Cami Kullanımı

Ayasofya, 1964’te müze olarak düzenlenmiş, 2013’te tekrar ibadete açılmıştır. Günümüzde hem cami hem müze olarak kullanılmaktadır. Bu durum, yapı üzerindeki işlevsel değişimlerin kültürel miras alanında nasıl değerlendirileceği yönünden çeşitli tartışmalara konu olmuştur. Trabzon’da faaliyet gösteren turist rehberleriyle yapılan bir araştırma, Ayasofya’nın tam anlamıyla cami formuna dönüştürülmediği ve içerisindeki fresklerin zarar gördüğü yönünde görüş birliğini ortaya koymuştur. Rehberler, yabancı turistlerin camiye dönüştürülme kararına olumsuz tepki verdiğini, yerli turistlerde ise bu etkinin sınırlı kaldığını belirtmiştir. Yine aynı araştırmada, çevrenin daha temiz tutulduğu ve yapının çevresinde başka camilerin mevcut olduğu tespit edilmiştir.

Ulaşım ve Ziyaret Bilgileri

Trabzon Ayasofya Müzesi, Trabzon’un Ortahisar ilçesinde, deniz kenarına yakın bir konumda yer almaktadır. Ziyaret saatleri haftanın her günü 09.00–17.00 arasındadır. Adresi: Fatih Mahallesi, Zübeyde Hanım Caddesi, 61040 Ortahisar/Trabzon. Telefon numarası: (0462) 223 30 43.