Tungsten (simgesi W), atom numarası 74 olan, geçiş metalleri grubuna ait kimyasal bir elementtir. İsmi İsveççe “tung sten” yani “ağır taş” ifadesinden türetilmiştir. Periyodik cetvelde 6B grubunda yer alır ve doğada serbest halde bulunmaz; yalnızca bileşik mineraller halinde rastlanır.
Kimyasal olarak oldukça inert bir metaldir. Oda sıcaklığında hava ve su ile reaksiyona girmez, yalnızca bazı kuvvetli asitlerle çözünür. Örneğin hidroklorik ve sülfürik asitlerde çözünmeyen tungsten, nitrik asit ve hidroflorik asit karışımında çözünerek "tungstenik asit" (H₂WO₄) oluşturur. Bu özelliği, tungstenin aşındırıcı ortamlara karşı yüksek dayanıklılığa sahip olmasını sağlar.
Saf tungsten, parlak gri-beyaz renkte ve oldukça yoğundur (özgül ağırlığı 19.25 g/cm³). Erime noktası 3422 °C olup, bu değer tüm metaller içinde en yüksek olanıdır. 1600 °C'de dövülebilir hale gelir, bu sayede tel hâline getirilebilir. Bu yüksek erime sıcaklığı, tungstenin yüksek ısıya dayanıklı uygulamalarda tercih edilmesini sağlar.
Tungsten Elementi (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)
Tungstenin Endüstriyel Kullanım Alanları
Tungstenin kullanım alanları büyük ölçüde onun fiziksel ve kimyasal dayanıklılığına dayalıdır. Özellikle sanayi sektöründe, ısıya, aşınmaya ve kimyasallara karşı dirençli alaşımların üretiminde tercih edilir.
Çelik Endüstrisi
Tungstenin en yaygın kullanımı çelik üretiminde gerçekleşir. Dünya tungsten üretiminin yaklaşık %80’i bu sektörde tüketilir. %1 ila %10 oranında tungsten eklenen çelikler, yüksek sıcaklıklarda mekanik dayanım kazanır. Özellikle takım çelikleri, yüksek hızlı kesici takımlar (freze, torna ucu, delici matkaplar vb.), yaylar ve tüfek namluları bu alaşımlardan üretilir.
Karbür ve Borür Alaşımları
Tungstenin karbonla oluşturduğu tungsten karbür (WC), sanayideki en sert materyallerden biridir. Kesme ve aşındırma takımlarında, matkap uçlarında ve tanksavar mermilerinin çekirdeklerinde kullanılır. Yine borla oluşturduğu borür bileşikleri de yüksek sertlik ve kimyasal direnç gösterir.
Elektrik ve Aydınlatma Endüstrisi
Tungstenin yaklaşık %2–5’i elektrik-elektronik sektöründe kullanılır. Özellikle akkor flamanlı ampullerin telinde, X-ışını tüplerinde, radyo valflerinde ve atomik kaynak elektrotlarında tercih edilir. Bu kullanım alanı, metalin yüksek erime noktası ve düşük buhar basıncı sayesinde mümkün olur.
Kimya ve Tekstil Sanayi
Tungsten bileşikleri boya ve verniklerin üretiminde pigment olarak; tekstil endüstrisinde ise su geçirmez ve ısıya dayanıklı kumaşların üretiminde sınırlı ölçüde kullanılır.
Tungsten Mineralleri
Tungsten, yerkabuğunda düşük konsantrasyonlarda dağılmış halde bulunur. Ancak ekonomik olarak değerlendirilen mineraller, yüksek tungsten içeriğine sahip spesifik türlerdir. En yaygın tungsten mineralleri şunlardır: volframit grubu, şelit ve nadir tungsten elementleri.
Volframit Grubu
Volframit, demir volframiti (ferberit) ve mangan volframiti (hubnerit) arasında yer alan izomorfik bir seridir. Demir oranı arttığında ferberit, mangan oranı yükseldiğinde ise hubnerit olarak adlandırılır. Bu mineralin renk ve fiziksel özellikleri bileşimindeki demir ve mangan oranlarına bağlıdır. Genellikle koyu kahverengiden siyaha kadar değişen kristaller hâlindedir. Kristal yapıları genellikle prizmatik formda olur ve özgül ağırlıkları 7.1 ile 7.5 arasındadır.
Şelit
Şelit; gri, sarı ve kahverengi tonlarında, bazen yarı saydam kristaller hâlinde bulunur. Kuvars, kalsit ve diğer yaygın minerallerle birlikte bulunur ancak onlardan yüksek özgül ağırlığı ve kırılgan yapısıyla ayrılır. Sertlik derecesi 4–5 arasındadır.
Nadir Tungsten Mineralleri
Doğada daha az rastlanan tungsten mineralleri arasında tungstit, ferritungstit ve tungstenit yer alır. Bunlar genellikle diğer minerallerle birlikte, iz miktarlarda bulunur.
Tungsten mineralleri genellikle başka minerallerle birlikte oluşur. Volframit; kuvars, feldispat, topaz, flüorit ve kalsit gibi metalik olmayan minerallerle, arsenopirit, molibdenit, kalkopirit ve beril gibi metalik minerallerle beraber bulunabilir.
Tungsten Cevher Tipleri ve Yatakları
Ekonomik olarak işletilebilen tungsten yatakları, metalin belli bir oran üzerinde konsantre olduğu jeolojik oluşumlardır. Doğal tungsten mineralleri genellikle %0.3 ila %2.3 arasında tungsten anhidrit (WO₃) içerir. Sanayi için uygun hale gelmeleri için cevher zenginleştirme işlemleri uygulanır.
Damar Tipi Yataklar
Bu yataklar genellikle granitik magmatik kütlelerin kenarlarında, kuvars damarları içerisinde gelişir. Cevher damarları birkaç santimetreden birkaç metreye kadar değişen kalınlıkta ve kilometrelerce uzunlukta olabilir. Volframit bu yataklarda başlıca tungsten minerali olarak yer alır. Damarların içinde kasiterit, arsenopirit, beril, molibdenit ve pirit gibi mineraller de bulunabilir.
Stockwork (Ağsal) Yataklar
Granitoid kayaçların içinde veya çevresindeki çok sayıda ince damar ve çatlak boyunca oluşan mineralizasyonları ifade eder. Rezervleri büyük ancak cevher tenörü düşüktür. Basit ve düşük maliyetli açık ocak işletmeciliğine elverişlidir.
Skarn Yataklar
Granitik magmalarla kireçtaşı gibi karbonatlı kayaçların temas bölgelerinde oluşur. Şelit başlıca tungsten minerali olarak yer alır. Cevherleşme şekilsiz veya tabakalı olabilir. Bu yataklar bazen on binlerce ton rezerv barındırır.
Plaser Yatakları
Tungsten minerallerinin fiziksel aşınma ve taşınma süreçleri sonucu nehir, dere yatakları gibi sekonder ortamlarda birikmesiyle oluşur. Bu yataklar genellikle volframit ve şelit parçacıklarından oluşur. Fluvial süreçlerle zenginleşen bu tip yataklar, yüzeyde kolaylıkla bulunabilir.
Tungsten Yataklarının Jeolojik Ortamı
Tungsten yatakları çoğunlukla granitik ve volkanik kökenli kayaçlarla ilişkilidir. Bu yataklar genellikle büyük granit intrüzyonlarının kenar zonlarında, kontakt metamorfik alanlarda veya skarnlarda bulunur. Yüksek sıcaklık ve basınçla oluşan bu ortamlarda tungsten mineralleri kuvars, mika, feldispat gibi minerallerle birlikte kristalleşir.
Damar tipi yataklar, granit kütlelerinin dış kenarlarına yakın, çatlak ve kırık sistemlerinin yoğun olduğu alanlarda gelişir. Bu bölgelerde hidrotermal sıvıların dolaşımı ile tungsten mineralleri çökeltilir. Stockwork yataklar ise daha yaygın ve yoğun çatlak sistemleri boyunca mineralize olmuş bölgeleri ifade eder.
Skarn yataklar, granit-kalker temas zonlarında gelişen metasomatik değişimlerle meydana gelir. Bu yataklar genellikle yüksek tenörlü ve geniş rezervlere sahiptir.
Tungsten Arama Yöntemleri ve Göstergeleri
Tungsten arama çalışmaları, jeolojik ve mineralojik göstergelere dayanır. Arayıcılar, kuvars damarlarında siyah volframit tabakaları ararken; nehir ve dere yataklarında, plaser tipi volframit ve şelit parçacıkları bulunması yatağın yakınlığını gösterebilir.
Arama faaliyetlerinde aşağıdaki kriterler dikkate alınmalıdır:
- Granitik intrüzyonların kenar bölgeleri
- Hornfels ve skarn kayaçların varlığı
- Kuvars damarlarının yoğunluğu
- Volframit, şelit ve refakatçi minerallerin varlığı
- Aşınmamış veya az aşınmış intrüzyon alanları
- Nehir çakıllarında tungstenli kuvars parçacıkları
Jeolojik haritalama, manyetik ölçümler, jeokimyasal analizler ve sondajlarla birlikte yürütülen bu çalışmalar sonucunda ekonomik değer taşıyan tungsten yatakları belirlenebilir.
