Başbakanlık, Türkiye Cumhuriyeti yönetim sisteminde, 1920’de Ankara Hükûmeti döneminde fiilen oluşan ve 1923’te Cumhuriyet’in ilanıyla resmî devlet teşkilatında yer alan yürütme organının en üst düzey idari makamı olarak görev yapmıştır. Başbakan, hükûmetin başı olarak Bakanlar Kurulunun başkanlığını yürütmüş ve bakanlıklar arası koordinasyonu sağlamanın yanı sıra, hükûmetin genel siyasetini uygulamak ve bakanların Anayasa ile kanunlara uygun şekilde görev yapmalarını denetlemekle yükümlü olmuştur. 1982 Anayasası’nın 112. maddesine göre, Başbakan aynı zamanda bakanların görevlerine son verilmesi için Cumhurbaşkanına teklifte bulunma yetkisine sahip olup, bakanlıkların en üst amiri olarak idari yapı içerisinde merkezi bir konumda bulunmaktaydı.

Başbakanlık, devletin temel fonksiyonlarından yürütme yetkisinin merkezinde yer almış ve devlet yönetiminin etkinliği büyük ölçüde hükûmetin işleyişine bağlı olarak şekillenmiştir. Teşkilat yapısı ve görev alanları zaman içerisinde genişlemiş; kamu hizmetlerinin koordinasyonunu sağlamak, hükûmet politikalarını yürütmek ve devletin genel siyasetini ilgilendiren, çok sayıda bakanlığı kapsayan hizmetleri üstlenmek suretiyle önemli bir yönetim birimi işlevi görmüştür. Ayrıca bilgi toplumu, dijital dönüşüm ve e-devlet uygulamalarının koordinasyonunda da belirleyici roller üstlenmiştir.

Ancak, 16 Nisan 2017 tarihinde gerçekleştirilen Anayasa değişikliği referandumu ile Türkiye Cumhuriyeti yönetim sisteminde Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi’ne geçilmiş ve bu sistem değişikliği doğrultusunda Başbakanlık makamı anayasal düzenleme ile kaldırılmıştır. 9 Temmuz 2018 tarihinde yürürlüğe giren düzenleme ile yürütme yetkisi tamamen Cumhurbaşkanına devredilmiş, Bakanlar Kurulu uygulaması sona ermiş ve Başbakanlık teşkilatı lağvedilmiştir.

Tarihçe

Devlet, tarihsel süreçte toplumların oluşturduğu temel örgütlenme biçimidir ve işleyişinin sürdürülebilirliği için kurumsal bir bürokrasinin varlığı zorunludur. Bürokrasi, devlet teşkilatı, kamu görevlileri ve resmi yazışmaların bütününü ifade eder. Eski Türk ve İslam devletlerinde, bürokratik yapının başında, hükümdarın adına devlet işlerini yürüten vezir bulunmaktadır. Türk kültüründe kağan cesaretin, vezir ise bilgi ve bilgelik niteliğinin temsilcisidir. Vezirlik kurumu, Göktürkler döneminde somutlaşmış; İslam dünyasında ise Sasani kökenli yapılar aracılığıyla Abbasilerden Selçuklulara, oradan Osmanlılara intikal etmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nde “Divân-ı Sultan” adlı merkezi divan ve bu divanın başındaki “Sahib-i Divân-ı Devlet” unvanlı vezir, modern anlamda Bakanlar Kurulu ve Başbakan kurumlarına karşılık gelmektedir.

Osmanlı Döneminde Sadaret ve Divân-ı Hümâyûn

Osmanlı Devleti’nin kurumsal yapısı, kendinden önceki Türk-İslam devletlerinin etkisi altında şekillenmiş; ancak Osmanlı uygulamalarıyla bu müesseseler gelişerek olgunlaşmıştır. Sadaret makamı da bu gelenekten beslenen ve özellikle teşkilat yapısında eski devletlerin etkilerini yansıtan önemli bir kurumdur. Sadaretin öncüsü olarak kabul edilen Divân, Osmanlı’nın ilk yüksek idarî, adlî ve siyasî organı olup, Orhan Bey döneminde kurulmuş; ilk vezir olarak Hacı Kemaleddin oğlu Alaaddin Paşa atanmıştır.

Divân-ı Hümâyûn’un Görevleri

Divân-ı Hümâyûn, Osmanlı’nın ilk ve orta dönemlerinde siyaset, idare, askerî, adlî ve mâlî alanlarda karar organı olarak faaliyet göstermiştir. Divân, farklı din, milliyet ve sınıflardan tüm Osmanlı tebaasına açıktı. Devletin ekonomik ve mali meselelerinin en üst düzeyde görüşüldüğü Divân-ı Hümâyûn, aynı zamanda yargı hiyerarşisinde üst mahkeme görevi görmüştür. Kazaskerler şer’î yargıyı, veziriazam ve diğer üyeler ise örfî ve idarî yargıyı temsil etmiştir.

Divân’da yasa ve düzenleyici kararlar alınmış; devletin üst siyasetinin ve bürokratik işlemlerinin yürütüldüğü dört ana büro bulunmaktadır: Divân, Tahvil, Ruus ve Amedî kalemleri. Bu bürolar, merkez teşkilâtının mali işler dışındaki tüm kayıtlarının tutulduğu yerler olarak, ilerleyen dönemlerde modern hükûmet organları ve sivil bürokrasinin temelini oluşturmuştur.

XVII. yüzyıl sonlarından itibaren, devlet işlerinin Bâbıâlî (Bâbıâsafî) merkezine kaymasıyla Divân-ı Hümâyûn’un işlevi azalmış; Tanzimat döneminde ise Sadaret-i Uzma Dairesi (Başbakanlık) bünyesinde sembolik bir kurum haline gelmiştir.

Veziriazam ve Görevleri

Osmanlı’da padişahın tek vekili olarak görev yapan yöneticiye vezir denirken, vezir sayısının artmasıyla en yüksek vezir pozisyonuna “veziriazam” unvanı verilmiştir. Veziriazam, padişahın mutlak vekili olup onun iradesini temsil eder; sözleri ve yazıları padişahın fermanı sayılırdı. Padişahın mührü veziriazama emanet edilir ve tüm devlet işlerinden sorumludur. Divân-ı Hümâyûn’a başkanlık eden veziriazam, ikinci derecedeki devlet işlerini kendi divanında görüşüp çözüme kavuştururdu. Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren “Sadr-ı âzam”, “Sadr-ı âli” ve “Sadaret-penah” gibi unvanlar veziriazam için kullanılmaya başlanmış, özellikle “Sadrâzam” ön plana çıkmıştır.

Bâbıâlî ve Sadaretin Gelişimi

Klasik Osmanlı döneminde devlet yönetiminin merkezi Divân-ı Hümâyûn iken, XVII. yüzyılın ikinci yarısından sonra Divân sembolik işlevlere indirgenmiş; cülus bahşişi dağıtımı, askerlere maaş ödemesi ve elçi kabulü gibi görevlerle sınırlanmıştır. Bu dönemde Sadrazam’ın başkanlığındaki Bâbıâlî’nin önemi artmıştır. Divân-ı Hümâyûn katipleri başta Reisülküttap olmak üzere Bâbıâlî’ye geçerek, yeni merkez teşkilatta Kethuday-ı sadr-ı âlî, Reisülküttap ve Çavuşbaşı gibi yüksek memurlara bağlı birçok büro oluşturulmuştur.

Tanzimat öncesinde bu bürolarda reformlar gerçekleşmiş; 1835 yılında Sadaret Kethudalığı “Mülkiye Nezareti” (İçişleri Bakanlığı), aynı yıl Reisülküttaplık “Umur-ı Hariciye Nezareti” (Dışişleri Bakanlığı) ve 1836’da Çavuşbaşılık “Deavi Nezareti” (Adalet Bakanlığı) olarak yeniden yapılandırılmıştır.

Tanzimattan Cumhuriyete Başbakanlık

II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdıktan sonra devlet teşkilatında önemli reformlar gerçekleştirmiş, Dahiliye, Hariciye ve Maliye nezaretlerini kurmuştur. Ayrıca, 30 Mart 1838’de yayımlanan bir hatt-ı hümayunla son Sadrazam Rauf Paşa’dan sonra "Sadaret" yerine "Başvekâlet," "Sadrazam" yerine ise "Başvekil" unvanlarının kullanılmasını istemiştir. Bu unvanlar, II. Mahmud’un 1839’daki ölümüne kadar devam etmiş, ardından Abdülmecid döneminde Hüsrev Paşa geniş yetkilerle tekrar Sadrazam unvanını almıştır.

Birinci Meşrutiyet’in ilanından sonra II. Abdülhamid döneminde Ahmed Vefik Paşa’ya sadaret teklif edilmiş, fakat kendisi Başvekillik unvanının meşrutiyetin gereği olduğunu savunarak bu unvanla 4 Şubat 1878’de göreve başlamıştır. Sadık Paşa da aynı unvanla görev yapmış; ancak kısa süre sonra Mütercim Rüştü Paşa tekrar Sadrazam olmuştur. Meşrutiyetin fiilen kaldırılması sonrası, 29 Ağustos 1879’dan 3 Aralık 1882’ye kadar üç buçuk yıl boyunca Başvekil unvanı kullanılmıştır. Bu dönemde hükûmet başkanları arasında Said Paşa (üç kez), Kadri Paşa, Abdurrahman Paşa ve Ahmed Vefik Paşa yer almıştır.

1923’te Ankara’da Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin kurulmasıyla hükümet başkanı "İcra Vekilleri Heyeti Reisi" unvanını taşımış; Cumhuriyetin ilanı sırasında anayasaya eklenen hükümle "Başvekil" olarak adlandırılmıştır. 10 Ocak 1945’te ise bu unvan resmen "Başbakan" olarak değiştirilmiştir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetler Dönemi

Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Hükümetleri Dönemi, 23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılmasıyla başlamış ve Cumhuriyet’in ilanına kadar devam eden süreçtir. Bu dönemde yürütme yetkisi, TBMM içinden seçilen İcra Vekilleri Heyeti aracılığıyla kullanılmıştır. İlk olarak Muvakkat İcra Encümeni kurulmuş, ardından İcra Vekilleri Heyeti teşkil edilmiştir. Heyetin başkanı, başlangıçta TBMM Reisi (Mustafa Kemal Paşa) iken, 1921’den itibaren Meclis üyeleri arasından gizli oyla seçilmiştir. Hükümet üyeleri Meclis’e karşı sorumlu olmuş ve dönem boyunca çeşitli hükümetler kurulup istifa etmiştir. 1923’te Cumhuriyet’in ilanına kadar geçen bu süreç, milli egemenlik temelinde modern Türkiye’nin devlet yapısının kurulmasını sağlamıştır. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte hükümet sistemi de yeni başbakanlık yapısına evrilmiştir.

İcra Vekilleri Heyeti Reisleri

Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938)

İcra Vekilleri Heyeti Reisliği Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• Muvakkat İcra Encümeni (25.04.1920 - 03.05.1920)
• 1. İcra Vekilleri Heyeti (03.05.1920 - 24.01.1921)

Fevzi Çakmak (1876-1950)

İcra Vekilleri Heyeti Reisliği Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 2. İcra Vekilleri Heyeti (24.01.1921 - 19.05.1921)
• 3. İcra Vekilleri Heyeti (19.05.1921 - 09.07.1922)

Hüseyin Rauf Orbay (1881-1964)

İcra Vekilleri Heyeti Reisliği Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 4. İcra Vekilleri Heyeti (12.07.1922 - 04.08.1923)

Ali Fethi Okyar (1880-1943)

İcra Vekilleri Heyeti Reisliği Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 5. İcra Vekilleri Heyeti (14.08.1923 - 27.10.1923)

Cumhuriyet Döneminde Başbakanlık

14 Nisan 1923’te kabul edilen kararla, İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile heyet arasındaki ilişki netleştirilmiş, reis heyetle birlikte sorumluluk taşımıştır. Cumhuriyetin 29 Ekim 1923’te ilanıyla birlikte “Başvekil” unvanı resmiyet kazanmış ve Başvekâlet teşkilatı kurulmuştur. 10 Ocak 1945 tarihli anayasa dilindeki sadeleştirme ile “Başbakanlık” adı kullanılmaya başlanmıştır.

Başbakanlık, Türkiye Cumhuriyeti hükûmetinin en üst icra organı olarak Bakanlar Kurulu’nun başkanlığını yapar. Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından TBMM üyeleri arasından atanır, kabinesini kurar ve TBMM onayına sunar. Başbakan hükümet programının uygulanmasını koordine eder, bakanlıklar arasında işbirliği sağlar ve Başbakanlık teşkilatı içinde merkezi ve yardımcı hizmet birimlerini yönetir. Başbakanlık bünyesinde Müsteşarlar, Özel Kalem Müdürleri ve çeşitli danışma ile denetim birimleri yer almaktadır.

Başbakanlar

Mustafa İsmet İnönü (1884-1973)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 1. TC Hükümeti (30.10.1923 - 06.03.1924)
• 2. TC Hükümeti (06.03.1924 - 22.11.1924)
• 4. TC Hükümeti (04.03.1925 - 01.11.1927)
• 5. TC Hükümeti (01.11.1927 - 27.09.1930)
• 6. TC Hükümeti (27.09.1930 - 04.05.1931)
• 7. TC Hükümeti (04.05.1931 - 01.03.1935)
• 8. TC Hükümeti (01.03.1935 - 25.10.1937)
• 26. TC Hükümeti (20.11.1961 - 25.06.1962)
• 27. TC Hükümeti (25.06.1962 - 25.12.1963)
• 28. TC Hükümeti (25.12.1963 - 20.02.1965)

Ali Fethi Okyar (1880-1943)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 3. TC Hükümeti (22.11.1924 - 03.03.1925)

Mahmut Celal Bayar (1883-1986)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 9. TC Hükümeti (25.10.1937 - 11.11.1938)
• 10. TC Hükümeti (11.11.1938 - 25.01.1939)

Dr. İbrahim Refik Saydam (1881-1942)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 11. TC Hükümeti (25.01.1939 - 03.04.1939)
• 12. TC Hükümeti (03.04.1939 - 09.07.1942)

Mehmet Şükrü Saraçoğlu (1887-1953)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 13. TC Hükümeti (09.07.1942 - 09.03.1943)
• 14. TC Hükümeti (09.03.1943 - 07.08.1946)

Recep Peker (1889-1950)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 15. TC Hükümeti (07.08.1946 - 10.09.1947)

Prof. Hasan Hüsnü Saka (1885-1960)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 16. TC Hükümeti (10.09.1947 - 10.06.1948)
• 17. TC Hükümeti (10.06.1948 - 16.01.1949)

Ord. Prof. Mehmet Şemsettin Günaltay (1883-1961)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 18. TC Hükümeti (16.01.1949 - 22.05.1950)

Adnan Menderes (1899-1961)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 19. TC Hükümeti (22.05.1950 - 09.03.1951)
• 20. TC Hükümeti (09.03.1951 - 17.05.1954)
• 21. TC Hükümeti (17.05.1954 - 09.12.1955)
• 22. TC Hükümeti (09.12.1955 - 25.11.1957)
• 23. TC Hükümeti (25.11.1957 - 27.05.1960)

Cemal Gürsel (1895-1966)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 24. TC Hükümeti (30.05.1960 - 05.01.1961)
• 25. TC Hükümeti (05.01.1961 - 20.11.1961)

Suat Hayri Ürgüplü (1903-1981)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 24. TC Hükümeti (20.02.1965 - 27.10.1965)

Süleyman Demirel (1924-2015)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 30. TC Hükümeti (27.10.1965 - 03.11.1969)
• 31. TC Hükümeti (03.11.1969 - 06.03.1970)
• 32. TC Hükümeti (06.03.1970 - 26.03.1971)
• 39. TC Hükümeti (31.03.1975 - 21.06.1977)
• 41. TC Hükümeti (21.07.1977 - 05.01.1978)
• 43. TC Hükümeti (12.11.1979 - 12.09.1980)
• 49. TC Hükümeti (20.11.1991 - 25.06.1993)

Prof. Dr. İsmail Nihat Erim (1912-1980)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 33. TC Hükümeti (26.03.1971 - 11.12.1971)
• 34. TC Hükümeti (11.12.1971 - 22.05.1972)

Ferit Melen (1906-1988)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 35. TC Hükümeti (22.05.1972 - 15.04.1973)

Mehmet Naim TALU (1919-1998)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 36. TC Hükümeti (15.04.1973 - 26.01.1974)

Mustafa Bülent ECEVİT (1925-2006)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 37. TC Hükümeti (26.01.1974 - 17.11.1974)
• 40. TC Hükümeti (21.06.1977 - 21.07.1977)
• 42. TC Hükümeti (05.01.1978 - 12.11.1979)
• 56. TC Hükümeti (11.01.1999 - 28.05.1999)
• 57. TC Hükümeti (28.05.1999 - 18.11.2002)

Ord. Prof. Dr. Mahmut Sadi IRMAK (1904-1990)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 38. TC Hükümeti (17.11.1974 - 31.03.1975)

Bülend ULUSU (1923-2015)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 44. TC Hükümeti (21.09.1980 - 13.12.1983)

Turgut ÖZAL (1927-1993)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 45. TC Hükümeti (13.12.1983 - 21.12.1987)
• 46. TC Hükümeti (21.12.1987 - 09.11.1989)

Yıldırım AKBULUT (1935-2021)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 47. TC Hükümeti (09.11.1989 - 23.06.1991)

Ahmet Mesut YILMAZ (1947-2020)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 48. TC Hükümeti (23.06.1991 - 20.11.1991)
• 53. TC Hükümeti (06.03.1996 - 28.06.1996)
• 55. TC Hükümeti (30.06.1997 - 11.01.1999)

Prof. Dr. Tansu ÇİLLER (1946- )

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 50. TC Hükümeti (25.06.1993 - 05.10.1995)
• 51. TC Hükümeti (05.10.1995 - 30.10.1995)
• 52. TC Hükümeti (30.10.1995 - 06.03.1996)

Prof. Dr. Necmettin ERBAKAN (1926-2011)

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 54. TC Hükümeti (28.06.1996 - 30.06.1997)

Doç. Dr. Abdullah GÜL (1950- )

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 58. TC Hükümeti (18.11.2002 - 14.03.2003)

Recep Tayyip ERDOĞAN (1954- )

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 59. TC Hükümeti (14.03.2003 - 29.08.2007)
• 60. TC Hükümeti (29.08.2007 - 06.07.2011)
• 61. TC Hükümeti (06.07.2011 - 29.08.2014)

Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu (1959- )

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 62. TC Hükümeti (29.08.2014 - 28.08.2015)
• 63. TC Hükümeti (08.08.2015 - 24.10.2015)
• 64. TC Hükümeti (24.10.2015 - 24.05.2016)

Prof. Dr. Binali Yıldırım (1955- )

Başbakanlık Yaptığı Hükümetler ve Zamanları

• 65. TC Hükümeti (24.05.2016 - 10.07.2018)

Türkiye Cumhuriyeti'nde İlk ve Son Başbakan

Başbakanlık, Türkiye Cumhuriyeti’nde 1923–2018 yılları arasında yürütme erkinin başında bulunan ve bakanlar kuruluna başkanlık eden kişi için kullanılan resmî unvandır. 1923’te Cumhuriyet’in ilanıyla tesis edilen bu makam, 2017 yılında kabul edilen anayasa değişikliğiyle yürürlükten kaldırılmıştır.

İlk Başbakan

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk başbakanı, 30 Ekim 1923 tarihinde kurulan ilk Cumhuriyet Hükûmeti’nde bu göreve getirilen İsmet İnönü (1884–1973) olmuştur.

Son Başbakan

Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki son başbakan ise Binali Yıldırım (d. 1955) olmuştur. 24 Mayıs 2016 tarihinde 65. Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti’ni kurarak başbakanlık görevine başlayan Yıldırım, 9 Temmuz 2018 tarihinde yürürlüğe giren Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi ile birlikte bu görevi sona eren son isim olmuştur. Böylece Türkiye Cumhuriyeti'nde başbakanlık makamı tarihe karışmıştır.

^{1923-2018 Yılları Arasında Görev Yapmış Başbakanlar İnfografiği - (AA)}