Xabze, Çerkes toplumunun var olduğu dönemin çok eski katmanlarına uzanan ve yazılı olmayan kurallar bütününü belirtmektedir. Toplumsal düzenin kendiliğinden oluşmadığı her toplumda davranışları yönlendiren ve ilişkilerin sınırlarını belirleyen çeşitli normlar bulunmaktadır. Çerkes toplumunda bu işlevi üstlenen en temel yapı Xabze olarak adlandırılmaktadır.

Bu kavram hem tarihsel süreç içinde oluşmuş davranış kalıplarını hem de toplumun kendini anlamlandırma biçimini kapsayan geniş bir çerçeve sunmaktadır. Xabze, gündelik hayattan törenlere, aile ilişkisinden savaş koşullarına, doğa ile kurulan bağdan dinsel ritüellere kadar oldukça geniş bir alanı düzenlemektedir.

Köken ve Kavramsal Yapı

Xabze sistemi bir etika, düzen ve yaşam yolu anlamı taşımaktadır. Kavram bazı metinlerde “düzen”, “yasa” veya “yol” anlamlarıyla karşılık bulmaktadır. Modern araştırmalarda Xabze yalnızca bir görgü dizgesi olarak değil, bir dünya algısı, insan anlayışı ve toplumsal sistematiği içeren bir öğreti olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle Xabze hem etik hem sosyal norm hem düşünsel bir çerçeve hem de dinî bir yapı oluşturmaktadır.

Xabze’nin kelime çözümlemelerine dair farklı görüşler bulunmaktadır. Habze biçimiyle verilen eski formlarda sözcüğün evren, düzen veya kozmik dil anlamlarını çağrıştıran açıklamalar yer almaktadır. “Evrenin dili” veya “düzenin dili” gibi yorumlar Xabze’nin insan-dünya ilişkisini açıklayan bir yapıya işaret etmektedir.

Tarihsel Oluşumu ve Değişim Süreci

Xabze statik bir yapı oluşturmamakta, tarih boyunca toplumsal koşullara göre değişmektedir. Toplumsal yapıda yaşanan sarsıcı dönemlerde Xabze de dönüşüm geçirmektedir.

18. ve 19. yüzyıllarda Kafkasya’yı etkileyen siyasal ve ekonomik dönüşümler, feodal yapıların çözülmesi, yeni güç dengelerinin oluşması ve büyük savaşların yaşanması Xabze’nin uygulanış biçimlerini doğrudan etkilemektedir.

Sürgün sonrası dönemde Xabze coğrafi olarak dağılmış topluluklar içinde farklı baskılarla karşılaşmakta, bazı normlar zayıflarken bazıları daha güçlü bir kimlik öğesi olarak korunmaktadır. Xabze ancak özgür bir toplumsal ortamda tam işleyebilmekte, yaptırım mekanizmalarının yokluğu uygulama gücünü azaltmaktadır.

Sürgün öncesinde Xabze’nin ceza mekanizmaları topluluk içindeki belirlenmiş otoriteler yoluyla işletilmekte, niyet, davranış ve sonuç dengesi gözetilerek kademeli yaptırımlar uygulanmaktadır. Diaspora koşullarında bu yaptırım sistemi büyük ölçüde ortadan kalkmaktadır.

Xabze’nin Felsefi ve Düşünsel Boyutu

Xabze yalnızca toplumsal davranışları düzenlememekte, aynı zamanda bir felsefi dünya tasarımı oluşturmaktadır. Temelinde evrenin bir bütün olduğu, değişimin sürekliliği ve düzenin sabit bir çekirdeğe sahip bulunduğu anlayışı yer almaktadır.

Evrenin sürekli değişen bir yapı olarak ele alınması, ancak bu değişimin bir merkez etrafında gerçekleşmesi, Xabze’nin hem dönüşüme açık hem de belirli bir öz koruyan bir sistem olduğunu göstermektedir. Bu yaklaşım Xabze’nin değişime uyum sağlayabilen bir yapı olarak varlık göstermesini sağlamaktadır. Bu düşünsel çerçeve Xabze’yi yalnızca toplumsal hiyerarşileri düzenleyen bir sistem olmaktan çıkararak insanın kendisiyle, diğerleriyle ve evrenle kurduğu ilişkiyi açıklayan bir öğreti hâline getirmektedir.

Dinî Sistem İçindeki Yeri

Xabze eski Çerkes inanç sistemi içinde hem etik hem kozmolojik bir çerçeve sunmaktadır. T’ha olarak adlandırılan yüce varlık evreni yaratan güç olarak görülmekte, ancak gündelik hayata doğrudan müdahale eden bir tanrı tasavvurundan ziyade dünyayı yasalarıyla düzenleyen bir güç olarak konumlanmaktadır.

Xabze bu yasaların insan tarafından kavranabileceğini ve aklın bu yasalarla uyum içinde hareket edebileceğini kabul etmektedir.

Atalar ruhuna duyulan saygı, ölülerin anılması ve ruhun erdemle arınması gibi unsurlar Xabze’nin dinî boyutunu destekleyen öğeler arasında yer almaktadır. Mezarlık pratikleri, anma törenleri ve tahl’eu gibi ritüeller bu yapının parçalarını oluşturmaktadır.

Toplumsal Yapıyı Düzenleyen Mekanizmalar

Xabze bireyler arasındaki ilişkileri belirli kurallar çerçevesinde düzenlemekte ve toplum içi uyumu, saygıyı ve inceliği sürdürmeyi amaçlamaktadır. Aile, akrabalık ve köy ilişkilerindeki birçok kural Xabze tarafından belirlenmektedir.

Yaş ve Hiyerarşi

Xabze’nin en temel ilkelerinden biri yaşa duyulan saygıdır. Toplumsal kararlarda en yaşlı olanın sözüne öncelik verilmekte, çoğu zaman son söz yaşça büyük kişiye ait olmaktadır.

Bu çerçevede thamade adı verilen topluluk temsilcileri otorite, hakem ve toplantı düzenleyicisi rolünü üstlenmektedir. Thamade yalnızca yaşla değil olgunluk ve tutarlılıkla seçilmektedir.

Aile ve Akrabalık İlişkileri

Aile içi davranışlar sıkı bir saygı çerçevesinde şekillenmektedir. Gelin-kayınbaba arasındaki sessizlik kuralı, yaşça büyüklerin yanında çocuğa aşırı ilgi göstermeme ve belirli kaçınma davranışları Xabze’nin mahremiyet ve hiyerarşi anlayışını yansıtmaktadır.

Aynı sülaleden iki kişinin evlenmesi kesin bir yasak oluşturmaktadır. Bu yasak farklı bölgelerdeki Çerkes toplulukları arasında bağ kurulmasını sağlamaktadır.

Topluluk Toplantıları

Toplantılar düzenli bir biçimde yürütülmekte ve Xabze’nin en yoğun şekilde hissedildiği alanlardan biri olarak öne çıkmaktadır. Söz alma sırası, oturma düzeni, tartışmanın yürütülüş biçimi ve kararların uygulanışı Xabze tarafından şekillendirilmektedir.

Davranış ve Etik İlkeleri

Xabze yapılması gerekenleri olduğu kadar yapılmaması gerekenleri de belirlemektedir. Hitap biçimleri, misafirliğin yürütülüşü, söz söylemenin sınırları ve tartışma adabı bu çerçevede açıklanmaktadır.

Yiğitlik, Onur ve Sorumluluk

Yiğitlik Xabze’nin sürdürülmesi için gerekli temel özelliklerden biri olarak öne çıkmaktadır. Bu anlayış başkalarını korumayı ve haksızlık karşısında durmayı zorunlu kılmaktadır. Haksızlık karşısında sessiz kalmak Xabze’nin ruhuna aykırı bir tutum oluşturmaktadır.

Onur (nape) bireyin toplumdaki değerini belirleyen önemli bir ölçüt olarak görülmekte, onuru korumak toplumla ve atalarla uyumlu olmanın bir gereği olarak kabul edilmektedir.

Nezaket ve Ölçülülük

Konuşma adabı, hareketlerin inceliği ve başkalarının alanına saygı Xabze’nin belirgin yönlerini oluşturmaktadır. Tutumlu, ağırbaşlı olmak ve öfkeyi kontrol etmek değerli bir davranış biçimi olarak kabul edilmektedir.

Savaş Kültürü ve Xabze

Savaş etiği Xabze tarafından düzenlenmektedir. Savaşın sınırları, düşmanla mücadele kuralları, esirlerin ve savunmasızların korunması bu çerçevede belirlenmektedir.

Düşmana dahi belirli bir saygı gösterilmesi, aşırı şiddetin reddedilmesi ve savaşın etik sınırlarla yürütülmesi Xabze’nin savaş anlayışının temelini oluşturmaktadır.

Kadınların Konumu

Xabze kadınlara topluluk içinde belirli bir hareket alanı sunmaktadır. Kadınların toplantılardaki konumları, davranış kuralları ve toplumsal ilişkilerdeki rolleri Xabze tarafından tanımlanmaktadır.

Kadınların erken dönemlerden itibaren eğitim olanaklarına erişebilmesi Xabze’nin oluşturduğu toplumsal çevreyle ilişkilendirilmektedir. Diasporada farklı örüntüler görülse de Xabze kadınların toplum içindeki yerini belirleyen önemli bir çerçeve sunmaya devam etmektedir.

Dans ve Oyun Geleneği Üzerindeki Etkisi

Çerkes danslarının biçimlenişinde Xabze belirleyici bir unsur oluşturmaktadır. Dansın oyun niteliği, kişiler arası ilişkileri ve davranış kurallarını sembolik biçimde taşıyarak Xabze’nin aktarımını kolaylaştırmaktadır.

Dans alanındaki kadın-erkek konumu, adımların ritmi, ölçülülük ve zarafet Xabze’nin estetik anlayışıyla uyum göstermektedir. Bu nedenle danslar hem kültürel aktarım hem de Xabze’nin pratikte yaşandığı bir alan oluşturmaktadır.

Diaspora Koşullarında Xabze

Sürgün sonrası Xabze dağılmış bir toplum yapısı içinde yeniden şekillenmektedir. Kırsal alanlarda daha güçlü biçimde yaşatılırken şehirleşen bölgelerde etkisi daha sınırlı kalmaktadır.

Diasporada düğünler, cenazeler, festivaller ve dernek faaliyetleri Xabze’nin temel unsurlarını yaşatan alanlar hâline gelmektedir. Özellikle cenaze ve düğün ritüelleri diaspora bağlarını güçlendirmektedir.

Yaptırım mekanizmasının ortadan kalkması bazı alanlarda zayıflamaya neden olmakta ancak kimlik bilincinin artması Xabze normlarının yeniden güç kazanmasını sağlamaktadır.

Toplumsal İşlevi ve Kimlik Oluşturma Rolü

Xabze bireysel ve toplumsal kimliğin oluşmasında temel bir çerçeve sağlamaktadır. Davranışları düzenlemekle kalmamakta Çerkes kimliğinin düşünsel temellerini de güçlendirmektedir.

Diasporada Xabze dil kadar önemli bir kimlik unsuru olarak konumlanmakta, dil kullanımının azaldığı ortamlarda dahi normların korunması Çerkes kimliğinin sürekliliğini desteklemektedir.