Yelbegen (veya Celbegen), Türk mitolojisinde ve halk anlatılarında yer alan, dev ve ejderha özelliklerini taşıyan, genellikle kötücül ruhlu efsanevi bir varlıktır. Türk lehçelerinde devler için kullanılan yerli adlardan biri Yelbegen veya Celbegen'dir. Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lûgat-it-Türk adlı eserinde ejderhaya Yilbüke denildiği belirtilmektedir. Moğol söylencelerinde ise devlerin babası Buka Noyon’un dokuz oğlunun tamamı, ejder görünümlü bir tür dev olan Yelbüke olarak anılır.

Türk lehçelerinde bu varlık için yaygın olarak Yelbegen, Celbegen ve Delbegen gibi yerli adlar kullanılmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde div veya dev olarak, Uygur Türkçesinde ise deva olarak ifade edilir. Dev sözcüğünün İndo-İran dillerinden alıntı olduğu belirtilirken, Kuzey Türk destanlarında bu varlık için yel-moos, kara-moos gibi adların da kullanıldığı kaydedilmiştir.

^{Yelbegen Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Fiziksel Özellikler ve Görünüm

Yelbegen, Altay Türklerinin inancında yedi başlı, büyük bir cüsseye sahip kötücül bir ejderha olarak tasvir edilir. Genellikle yedi başlı dev olarak bütün Türk topluluklarında görülür; bazı anlatılarda üç, yedi veya on iki başlı olabileceği de geçer. Fiziksel olarak çok büyük bir cüsseye sahiptir; kanatlı ve uzun kuyrukludur. Derisi zırh gibi pullarla kaplıdır ve ağzından ateş saçar. Büyük kulaklı, büyük dişli ve büyük ağızlı farklı türleri vardır. Sıklıkla siyah veya sarı renkte olanlarıyla karşılaşılır. Devler, minare gibi uzun boylu, güçlü, kollarında değirmen taşları taşıyan uzun kollara sahip olabilirler. Ağızları çok büyüktür; alt dudağı yeri, üst dudağı göğü süpürebilir. Devler gelirken önce gök gürler, sonra şimşekler çakar ve yer sarsılır; bazen kara bir bulutun içinden çıkarlar.

^{Yelbegen Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Mitolojik Rolü ve Kökeni

Yelbegen, Türk mitolojisindeki en güçlü mitik varlıklardan biridir ve kahramanların kaosu sona erdirip düzeni yeniden kurmaları sürecinde mücadele ettikleri temel kötücül figürler arasında yer alır. Altay Türkleri inancında kötülük ve yer altı tanrısı Erlik Han tarafından gönderilir. Erlik Han, insanların yoldan çıktığını gördüğünde, Yelbegen'i bu insanları yakalayıp yer altına getirmesi için görevlendirir. Yelbegen, insan, at ve koyun yemeyi sever; Güneşi ve Ay'ı yutarak güneş ve ay tutulmalarına yol açtığına inanılırmış. Devler, ilahi özellikleri bulunan güçlü tabiat güçlerinin beden bulmuş şekilleri olarak da açıklanır; insan ile devin mücadelesi, esasen insan ile tabiatın mücadelesinin bir simgesidir. Yelbegen'in mitik kökeninin ejderhaya dayandığı düşünülür; devin çok başlı, boynuzlu, tüylü oluşu, alev püskürtmesi ve uçma özelliği, bu varlığın yırtıcı hayvan veya ejderhadan geldiğini gösterir.

Devler, masal anlatılarında kahramanın dönüşümünü sağlamada kritik rol oynayan, kaotik varlıklar olarak görülür. Kötü huylu devler, acımasız, zalim ve insan yiyen tasavvuruna uygundur; hemen insan kokusu alıp saldırganlaşırlar ve genç kızları kaçırıp rızaları dışında kalelerde veya mağaralarda saçlarından asılı hâlde tutarlar. İyi huylu veya şarta bağlı devler ise, kahramana yardımcı olmak, onu ve çevresini korumak, bazen de rehberlik etmek amacıyla kullanılır. Dev anası/karısı motifi, koruyucu ve kollayıcı işleviyle tipik bir anne arketipini temsil eder; kahramanı oğullarından korur ve ona yol gösterir. Heybetli görünümlerinin aksine, devler mental olarak oldukça düşük zekâya sahiptirler; masallarda kıt akıllı oldukları ve kahramanın sözüne inanıp kolayca kandırıldıkları vurgulanır. Bu durum, kahramanlar tarafından kolaylıkla akıl yoluyla alt edilebilmelerini sağlar.

^{Yelbegen Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Olağanüstü Güçler, Dış Ruh Motifi ve Mekânlar

Yelbegen'in ruhu (canı) genellikle kendi bedeni dışında, başka bir yerdeki bir şişede veya sandıkta saklıdır; bu dış ruh motifi onun ölümsüzlüğünü sağlar. Kahramanın Yelbegen'i öldürebilmesi için, onun dışarıda saklı olan canını ele geçirmesi ve yok etmesi gerekir. Devler, çok güçlü sihirbazlar olarak tarif edilir ve ellerinde sihirli topuz, ustura, nar, su, tuz gibi tılsımlı objeleri korurlar veya bu güçleri kullanırlar. Zor durumdan kurtulmak için sıklıkla toz, bulut, duman, fırtına gibi doğa olaylarına veya nadiren maymun, yaşlı kadın veya adam gibi hayvan/insan donuna bürünerek şekil değiştirme yeteneğini kullanırlar. Devler, ulaşılmaz âlemlerde, genellikle insanın girmekten çekindiği, yer altının ve kaosun kök saldığı zulmet dünyasında yaşarlar. Mağara, kuyu ve zindanlar devlerin bulunduğu yerlerdir. Kafdağı ve Kühgaf gibi mitolojik dağlar da devlerin bekçilik yaptığı veya saklandığı mekânlardır.

Yelbegen ve onun temsil ettiği devlerin alt edilmesi motifi, masallarda kahramanın erginlenmesini ve kaosu sona erdirip düzeni yeniden kurmasını simgeler. En yaygın yöntem, canın saklandığı objenin ele geçirilip yok edilmesiyle gerçekleşen dış ruhun yok edilmesidir.

Kahramanlar, devleri kılıç, hançer, gürz gibi demir aletlerle veya okla öldürür. Demir, Türk kültüründe temizleyici özelliğiyle kült kabul edilen bir malzemedir. Bazı kahramanlar ise devi herhangi bir alet kullanmadan sadece bilek gücüyle güreşerek yener. Devlerin düşük zekâları nedeniyle, kahramanlar onları kolaylıkla kandırabilir ve suda boğulmaya veya değirmen taşlarının altında kalmaya sebep olabilir. Devler, sihirli objelerin veya tılsımlı yerlerin kahraman tarafından ele geçirilmesiyle de etkisiz hâle getirilebilir.