Yıldız Çini ve Porselen Fabrikası, Sultan II. Abdülhamid’in (1876–1909) girişimiyle Osmanlı İmparatorluğu’nun sanayileşme adımlarından biri olarak Yıldız Sarayı bahçesinde kurulmuş bir porselen üretim tesisidir. 1894 yılında üretime başlayan fabrika, Osmanlı saraylarının porselen ihtiyacını karşılamak, Avrupa’daki Sèvres başta olmak üzere saraylara bağlı porselen işletmelerine benzer bir kurum olarak Osmanlı porselen sanatını ve padişah kimliğini dünyaya tanıtmak amacıyla faaliyet göstermiştir.
Yıldız Porselen Fabrikası (T.C. İstanbul Valiliği)
Kuruluş ve İnşa
Fabrikanın kuruluş hazırlıkları 1890’ların başında başlamış, resmî olarak 1894 yılında faaliyete geçmiştir. Kuruluş sürecine dair farklı rivayetler bulunmakla birlikte, Avrupa’da özellikle Fransa’daki Sèvres Fabrikası örnek alınarak padişahın girişimiyle kurulduğu kabul edilmektedir. Fabrika, idari ve mali açıdan Hazine-i Hassa Nezareti’ne bağlıydı ve giderleri Emlâk-ı Hümâyûn İdaresi’nin gelirlerinden karşılanıyordu.
İlk yapı 1894 İstanbul depreminde hasar görmüş, aynı yıl İtalyan mimar Raimondo d’Aronco tarafından yeniden inşa edilmiştir. Fabrikanın mimarisi dönemin sanayi yapıları arasında özgün bir örnek teşkil etmektedir.
İdari ve Personel
Fabrikanın idari yapısı nazır, dâhiliye müdürü, müdür muavini ve muhasebeciden oluşuyordu. Teknik personel arasında ustabaşılar, ressamlar, kalıpçılar, çamurcular, tornacılar ve fırıncılar yer alıyordu. Fabrikanın teknik kadrosunun büyük bir kısmı Fransa’dan getirilen uzmanlardan oluşmaktaydı. Bu ustalar, yerli çalışanlara porselen üretim tekniklerini öğretmiş, böylece fabrika aynı zamanda bir okul işlevi görmüştür.
Üretim Teknikleri
Fabrikada kullanılan ham maddelerde yerli kaynaklara öncelik verilmiş, ancak porselen imalatında gerekli bazı malzemeler ve fırınlar Fransa’dan getirilmiştir. Porselenler, kaolin, kuvars ve feldspat karışımından elde edilen hamurla şekillendirilip fırınlanmış, ardından dekoratif süslemelerle zenginleştirilerek üretim tamamlanmıştır.
Yıldız Porselen Fabrikası (T.C. İstanbul Valiliği)
Her üründe fabrikanın özgün ay yıldız amblemi bulunmakta, altında fabrikanın kuruluş yılı ve ürünün imal tarihi yer almaktaydı. Bu damga, Sèvres Fabrikası’nda kullanılan tarih işaretleme sistemine benzer bir şekilde uygulanmıştır. Üretim süreci el emeğine dayalı olup ressamlar tarafından yapılan natüralist desenler dönemin mimarisini ve peyzajını yansıtan nitelikteydi.
Mamuller ve Kullanım Alanları
Fabrikanın ürün yelpazesi genişti. Büyük boyutlu dekoratif vazolar, tabaklar, fincan ve kahve takımları, yazı setleri, aşure kapları, şekerlikler ve abajurlar üretilmekteydi. Bu ürünler saray ve kasırların kullanımına sunulmuş, ayrıca yabancı devlet hanedanlarına hediye olarak gönderilmiştir. Fabrikada üretilen eserlerin bir kısmı bugün Topkapı Sarayı, Dolmabahçe Sarayı ve Yıldız Sarayı koleksiyonlarında yer almakta, bazıları ise yabancı müze ve özel koleksiyonlarda bulunmaktadır.
Tanıtım ve Sergiler
Fabrikanın üretimleri yalnızca Osmanlı sarayında değil, aynı zamanda uluslararası sergilerde de teşhir edilmiştir. Ürünler, Osmanlı Devleti’nin sanayi ve sanat alanındaki gelişmelerini göstermek amacıyla yurt içi ve yurt dışında düzenlenen sergilere gönderilmiş, ayrıca diplomatik hediyeler yoluyla yabancı hükümdarlara sunulmuştur. Bu sayede fabrika, Osmanlı kimliğini ve II. Abdülhamid’in prestijini uluslararası alanda tanıtma işlevi üstlenmiştir.
Abdülhamid Sonrası ve Kapanma Süreci
1909’da II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle fabrikanın üretimi durdurulmuştur. 1911 yılında Müze-i Hümâyûn İdaresi’ne bağlanarak yeniden işletilmeye başlanmış, ancak Birinci Dünya Savaşı nedeniyle kısa süre içinde tekrar kapanmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında uzun süre faaliyete geçirilemeyen fabrika, ancak 1959’da Sümerbank tarafından yeniden işletilmeye başlanmıştır.
Cumhuriyet Dönemi
1957’de fabrikanın yeniden açılması gündeme gelmiş, 1959’da Sümerbank tarafından işletilmeye başlanmıştır. Bu dönemde fabrika, “Yıldız Porselen Sanayi Müessesesi” adıyla çalışmış ve porselen yemek takımları, dekoratif ürünler, duvar panoları üretmiştir. 1994’te Sümer Holding’in özelleştirilmesiyle kapanma sürecine girmiş, 1995’te TBMM Millî Saraylar Daire Başkanlığına bağlanmıştır.
2018 yılında fabrika, Avrupa’daki benzer tarihî porselen fabrikalarının statüsüne benzer şekilde T.C. Cumhurbaşkanlığı Millî Saraylar İdaresi Başkanlığı bünyesine devredilmiş ve üretime bu statü altında devam etmektedir.
Günümüzdeki Durum
Fabrika, günümüzde hem müze kimliğiyle tarihi üretim tekniklerini korumakta hem de çağdaş tasarımlarla üretim yapmaktadır. Osmanlı dönemine ait orijinal porselen örneklerinin benzerleri üretilmekte, aynı zamanda modern zevklere hitap eden koleksiyonlar hazırlanarak Millî Saraylar mağazalarında satışa sunulmaktadır. Topkapı fincanları, Abdülhamid vazoları, Aşiyan kaseleri gibi ürünler tarihî isimlerle üretilmekte; desen ve süslemeler geleneksel çiçek motifleri ve altın yaldız süslemelerle zenginleştirilmektedir.
Yıldız Porselen Fabrikası (Anadolu Ajansı)
Üretim sürecinde el dekoru, modelhane, döküm ve fırıncılık gibi farklı branşlarda uzman personel görev yapmakta olup fabrika bu yönüyle tarihsel sürekliliğini koruyan nadir porselen tesislerinden biri olarak varlığını sürdürmektedir.
