15 Temmuz Şehitler Köprüsü, İstanbul Boğazı üzerinde 1.560 metre uzunluğunda, 33,4 metre genişliğinde ve kuleler arası 1.074 metre açıklığa sahip olan, Asya ile Avrupa’yı karayoluyla birbirine bağlayan ilk asma köprüdür. 15 Temmuz Şehitler Köprüsü, İstanbul Boğazı üzerinde inşa edilen ilk karayolu köprüsü olup 1973 yılında “Boğaziçi Köprüsü” adıyla hizmete açılmış, ancak 15 Temmuz 2016’daki darbe girişimi sırasında yaşanan çatışmalar ve sivil direnişin en yoğun biçimde gerçekleştiği mekânlardan biri hâline gelmesi üzerine, 25 Temmuz 2016 tarihinde resmî olarak bugünkü adını almıştır. Bu ad değişikliği, köprünün yalnızca bir ulaşım altyapısı olmaktan çıkarak, toplumsal hafızada direnişin, demokrasi mücadelesinin ve millî birliğin sembolü olarak yeniden konumlanmasını ifade etmektedir.

Tarihi

İstanbul Boğazı'na köprü yapılması fikri, tarih boyunca farklı dönemlerde gündeme gelmiştir. MÖ 6. yüzyılda Pers Kralı Darius’un, İstanbul Boğazı’nı gemiler ve sallardan oluşan bir köprüyle geçerek ordusunu Avrupa’ya taşıdığı kabul edilmektedir. Bu geçişte mühendis Mandrokles’in öncülüğünde inşa edilen yüzer köprü, Boğaz üzerinde kurulan ilk yapay geçiş olarak tarihî önem taşır. Rönesans döneminde Leonardo da Vinci’nin II. Bayezid’e Haliç üzerine köprü yapmayı önerdiği bilinmekte, 19. yüzyıl sonlarında ise Ferdinand Arnodin gibi mühendislerin Sarayburnu–Üsküdar ve Rumelihisarı–Kandilli arasında demiryolu bağlantılı köprü projeleri Osmanlı makamlarına sunulmuştur.

Cumhuriyet döneminde, özellikle Nuri Demirağ’ın 1930’larda Golden Gate benzeri bir asma köprü projesiyle Boğaz geçişine yönelik girişimleri dikkat çeker. 1950’lerden itibaren artan nüfus, hızlanan kentleşme ve ulaşım ihtiyaçları, köprü inşasını zaruri hâle getirmiştir. Bu doğrultuda 1957’de Amerikalı D. B. Steinmann’ın teknik projesi hazırlanmış, ancak 1960 darbesiyle süreç durmuştur. Nihayet, 1968 yılında Freeman, Fox and Partners ile sözleşme imzalanmış; inşaat ihalesini Hochtief A.G. (Almanya) ve Cleveland Bridge (İngiltere) şirketlerinin oluşturduğu konsorsiyum kazanmıştır.

Yapım Süreci ve Teknik Özellikler

1967 yılında Türkiye, Boğaz geçişi için dünya çapında uzmanlaşmış dört mühendislik firmasından proje hazırlamalarını istemiştir. Bu süreç sonunda en uygun öneriyi sunan İngiliz firması Freeman, Fox and Partners ile 1968 yılında resmî anlaşma imzalanmıştır. Köprünün inşaatını gerçekleştirmek üzere açılan ihaleyi ise Almanya merkezli Hochtief A.G. ve İngiltere merkezli Cleveland Bridge and Engineering Company firmalarının oluşturduğu konsorsiyum kazanmıştır.

Köprünün inşasına 20 Şubat 1970 tarihinde başlanmış ve proje, yaklaşık üç yılda tamamlanmıştır. Açılış, Cumhuriyet’in ilanının 50. yılı olan 29 Ekim 1973 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Karayolları Genel Müdürlüğü verilerine göre, köprünün inşaat maliyeti 23.213.666 ABD doları olarak belirlenmiştir.

Yapım süreci Ortaköy, Beylerbeyi ve Küçüksu Çayırı olmak üzere üç ana şantiyede yürütülmüştür. Köprünün çelik tabliyeleri Küçüksu’da kurulan geçici fabrika-atölyede üretilmiş, ayak temelleri Ortaköy ve Beylerbeyi yakasında eş zamanlı olarak kazılmıştır. 4 Ağustos 1971’de kule montajı tamamlanmış; Ocak 1972’de ise kılavuz tel çekimi başarıyla gerçekleştirilmiştir. Köprüde kullanılan çelik askı kabloları, her biri tek tek çekilen tellerin birleşiminden oluşmuş, günde 70 tele kadar çıkılarak uluslararası mühendislik hedefleri aşılmıştır.

^{15 Temmuz Şehitler Köprüsü İnşaatı (Sanal Şantiye)}

Köprü yapımında kullanılan ana kalemlere ait yaklaşık miktarlar şu şekildedir:

• Kazı: 63.000 m³
• Beton: 71.000 m³
• Betonarme çeliği: 4.000 ton
• Yapı çeliği: 17.000 ton
• Kablo çeliği: 6.000 ton

Köprü tamamlandığında, 1.560 metre toplam uzunluğu, 1.074 metre kuleler arası açıklığı, 33,4 metre genişliği ve 64 metre denizden yüksekliği ile dönemin mühendislik başarıları arasında yer almıştır. Yapı, üçer şeritli gidiş ve geliş araç yollarına, ilk yıllarında ise ayrıca yaya yollarına sahipti. Ancak 1978 yılında güvenlik endişeleri nedeniyle yaya geçişine kapatılmıştır.

Teknik Yenilemeler

1973–2006 yılları arasında köprünün yapısal davranışları üzerine yapılan analizlerde sıcaklık değişimlerine, trafik yüklerine ve bakım faaliyetlerine bağlı olarak yatay ve düşey deplasmanlarda farklılıklar gözlemlenmiştir. 2014 yılında başlayan askı kablosu yenileme projesinde, mevcut yapıya uygun malzeme seçimleri yapılmış, bağlantı detayları daha rijit hâle getirilmiş ve sönümleme yeteneği artırılmıştır. Bu sayede köprünün uzun vadeli taşıma kapasitesi ve yorulma dayanımı geliştirilmiştir. Kablo sisteminin yapısal davranışı sayısal modellemelerle analiz edilmiştir. Yeni düzenlemede daha yüksek rijitlik ve enerji yutumu sağlanmış, titreşimler minimize edilmiştir.

Lojistik ve Ekonomik İşlev

15 Temmuz Şehitler Köprüsü, İstanbul’un Asya ve Avrupa yakaları arasında karayolu ulaşımını doğrudan sağlayan ilk yapı olması nedeniyle Türkiye’nin en stratejik ulaşım altyapılarından biri olarak kabul edilmektedir. Yapıldığı dönemde boğaz geçişlerinde araç trafiğini üstlenen ilk köprü olmasının ötesinde, çevre yolları ile birlikte İstanbul’un kent içi ve transit ulaşım planlarının omurgasını oluşturmuştur.

^{15 Temmuz Şehitler Köprüsü (Anadolu Ajansı)}

1973 yılında hizmete açıldıktan sonra köprü, İstanbul’un hızlı kentleşmesiyle birlikte doğrudan ve dolaylı olarak ekonomik ve lojistik sistemlerin parçası hâline gelmiştir. Özellikle Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından yönetilen FSM ve TEM bağlantı yolları ile entegrasyonu, köprüyü sadece şehir içi değil, bölgesel ve ulusal lojistik hatların da bir parçası haline getirmiştir. Köprü üzerinden geçen ticari taşıtlar, zamanla İstanbul’un iç trafiğinden ziyade, batı-doğu yönlü ulusal taşımacılığın önemli bir bileşeni hâline gelmiştir.

Köprü geçişlerinden elde edilen gelir, kamu maliyesine önemli katkılar sağlamıştır. Devletin köprü geçişlerinden elde ettiği brüt gelir, 1990’lı yıllardan itibaren özellikle otoyol-köprü özelleştirme politikaları ile birlikte daha sistematik biçimde izlenmiş; 2000’li yıllarda köprü geçişlerinden sağlanan gelir, bakım, yenileme ve yeni yatırımların finansmanında kullanılmaya başlanmıştır.

Köprünün lojistik ve ekonomik işlevi yalnızca taşıma kapasitesiyle sınırlı değildir. 15 Temmuz Şehitler Köprüsü gişe alanı, zaman içinde ciddi bir trafik düğüm noktası haline gelmiş ve bu durum çeşitli düzenleme çalışmalarını gerekli kılmıştır. Nitekim Ulaştırma ve Alyapı Bakanı Uraloğlu, yaptığı açıklamada; 15 Temmuz Şehtler Köprüsü'nden 2024 yılında bir günde geçen araç tarik sayısını 190 bin olarak belirtmiştir.

15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi

15 Temmuz 2016 tarihinde gerçekleşen darbe girişimi sırasında Boğaziçi Köprüsü, olayların en yoğun ve simgesel biçimde yaşandığı alanlardan biri haline geldi. Saat 21.23’te Kuleli Askerî Lisesi Komutanlığı’ndan çıkan askerî birlikler, 21.52’de köprüye ulaştı ve Anadolu’dan Avrupa’ya geçiş yönündeki trafiği tek taraflı olarak kapattı. Bu kapatmanın ardından, ilerleyen saatlerde bölgeye gelen sivil vatandaşlar ve güvenlik görevlileriyle askerî birlikler arasında çeşitli temaslar yaşandı. Zaman içerisinde köprü üzerine sevk edilen tanklar ve zırhlı araçlar, köprüdeki askerî kontrolü pekiştirdi.

^{Darbe Gecesi / 15 Temmuz Şehitler Köprüsü (Anadolu Ajansı)}

Gece boyunca köprüdeki bazı noktalarda ateş açıldı; TOMA araçlarına top atışları yapıldığı, güvenlik güçlerinin araçlarına el konulduğu ve sivil kalabalıklara uyarıların dışında doğrudan silah kullanıldığı belgelendi. İstanbul Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından hazırlanan iddianameye göre, köprüdeki olaylar toplam 8 saat 23 dakika sürdü. Olaylar sonucunda 2'si polis, 32'si sivil olmak üzere 34 kişi hayatını kaybetti. Aynı gece Fatih Sultan Mehmet Köprüsü'nde yaşanan olaylarda ise 3 kişinin yaşamını yitirdiği bildirildi.

Saat 06.15 sularında Boğaziçi Köprüsü’nde bulunan askerî birlikler silahsız şekilde teslim oldu. Teslim olan askerlere bazı vatandaşlar tarafından fiziki müdahalede bulunulmuş, güvenlik güçleri tarafından müdahale edilerek askerler gözaltına alınmıştır. Olay yerinde bulunan mühimmat ve araçlara el konulmuştur. Hazırlanan iddianameye göre, darbe girişimi sırasında toplamda 318 kişi kasten öldürmeye teşebbüs suçuna maruz kalmış; çok sayıda kamu aracı, bina ve sivil araca zarar verilmiştir.

Bu gelişmelerin ardından, darbe girişiminin yaşandığı alanlardan biri olarak kayıtlara geçen Boğaziçi Köprüsü’nün adı resmî olarak “15 Temmuz Şehitler Köprüsü” olarak değiştirilmiştir.