A vitamini, tanınan ilk vitaminlerden biri olup yağda çözünebilen bir moleküldür. Retinoidler olarak da bilinen A vitamini aktivitesi taşıyan moleküller, yapılarında izopren üniteleri bulundurur ve steroid yapısına dahildirler. A vitamininin ön maddeleri olan karotenoidlerin güçlü antioksidan özellikleri sayesinde serbest radikallerin zararlı etkilerini azalttığı ve bu yolla kanserojen maddelerin etkisini sınırlayarak kanserin önlenmesinde rol oynadığı bilinmektedir.

A vitamini Aktivitesi Taşıyan Moleküllerin Genel Özellikleri

A vitamini, dört izopren molekülünden oluşan polienalkol yapısındaki retinolün biyolojik olarak aktif formlarını kapsayan bir grup bileşiği ifade eder. Retinol hem doğal hem de sentetik formlarıyla “retinoid” terimi altında sınıflandırılır. Doğal besinlerdeki A vitamini, E vitamini gibi antioksidanlar tarafından korunur. β-karoten, oksijenin düşük parsiyel basınçlarında serbest peroksit radikallerini yakalayarak E vitamininin antioksidan etkilerini destekler. A vitamini aktivitesi taşıyan moleküller hayvansal dokuda bulunan ve bitkisel dokuda bulunanlar olarak iki ana grupta toplanır. Hayvanlarda retinol uzun zincirli yağ asidi esterleri halinde bulunurken bitkilerde provitamin β-karotenler formundadır.

Hayvansal dokularda bulunanlar (Retinoidler): Retinol, hidroretinol, retinal ve retinoik asit.

^{Retinol Kimyasal Yapısı (Ayşe Baysal)【1】}  

^{Hidroretinol, Retinal ve Retinoik Asit Kimyasal Yapıları (Ayşe Baysal)【2】}  

Bitkisel yiyeceklerdeki sarı-turuncu pigmentler (Karotenoidler): İnce bağırsak mukozaları ve karaciğerde retinole dönüşerek A vitamini etkinliği gösterirler. Doğada 500’den fazla karotenoid bulunur, bunlardan yaklaşık 50’si A vitamini aktivitesi taşır. En çok bilineni beta-karotendir.

^{Beta, Alfa ve Gamma Karoten Kimyasal Yapısı (Ayşe Baysal)【3】} 

Saf A vitamini (all-trans retinol) ve karotenoidler suda çözünmez; benzin, eter ve kloroform gibi yağ eritkenlerinde çözünür. Isıya karşı dayanıklı ancak UV ışık tarafından bozulur. Alkaliye karşı dayanıklıdır. Moleküllerdeki çoklu çift bağlar nedeniyle kolay okside olur ve oksidasyonla aktivitesini kaybeder. Ultraviyole ışınları molekülde değişiklik yaparak aktivite kaybına yol açar. Madensel iyonlar, ışık ve ısı oksidasyonu hızlandırır. Saf A vitamini çok açık sarı renkte kristal yapıdadır.

A Vitamini Besinsel Kaynakları

A vitamini, hayvansal kaynaklarda balık karaciğeri ve vücut yağı, karaciğer, süt ve süt yağı ile yumurta sarısında bulunur. Karotenoidler ise en çok sarı, turuncu ve yeşil sebze ve meyvelerde yer alır. Hayvanlar, bitkilerden aldıkları karotenleri A vitaminine dönüştürürler.

^{Karotenoid İçeren Bazı Besinler (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Vücutta Kullanımı

A vitamini vücutta karmaşık bir metabolik süreç izleyerek emilir, taşınır, karaciğerde depolanır ve gerektiğinde salınarak çeşitli fizyolojik işlevlerde etkinliğini gösterir.

Emilim ve Taşıma

Besinlerde retinoidler yağ asitleriyle esterleşmiş, karotenoidler ise serbest hâlde bulunur. İnce bağırsak lümeninde retinil esterler, safranın yardımı ve pankreatik lipazın etkisiyle retinole hidrolize olur. Retinol, mukoza hücrelerinde yeniden esterleşir ve lenf sisteminde yağ parçacıkları içinde dolaşıma girer. Bir kısmı portal yolla kana geçer. Plazmada retinol, retinol bağlayan protein (RBP) denilen özel bir proteine bağlı olarak taşınır. Retinol Bağlayan Protein (RBP)’nin prealbümin ile birleşik bulunduğu düşünülmektedir. Karotenoidlerin bir bölümü ince bağırsakta retinole dönüşürken kalan kısmı yağ parçacıkları içinde emilir, karaciğere taşınır ve burada retinole dönüştürülür.

Depolama ve Salınım

Karaciğere taşınan retinol, retinil esterler olarak depolanır. A vitamininin yaklaşık %90’ı karaciğerde bulunur. Beta-karoten lipoproteinlerle taşınır. Depolanan retinil esterler karaciğer enzimleriyle hidrolize olur ve RBP’ye bağlanarak dolaşıma geçer. Kandaki A vitamini düzeyi karaciğer depoları tükenene kadar sabit kalır.

Emilimi Etkileyen Etmenler

A vitamini ve karotenlerin emilimi için yağ ve safranın bulunması gereklidir. Safra kesesi yetersizlikleri ve yağ sindirimindeki bozukluklar emilimi azaltır. Retinoidlerin emilimi %70–90 arasında değişir. Karotenoidlerin emilimi yağlı ortamda artarken yağsız ortamda düşer. İnce bağırsakta mineral yağların varlığı A vitamininin emilimini engeller. Vitamin E ve C, A vitamininin oksidasyonunu önleyerek aktif durumda kalmasına yardımcı olur. Diyetteki yağ oranı günlük enerjinin %7’sinden az olduğunda karotenlerin emilimi olanaksız hâle gelir. Giardiasis ve askariasis gibi parazitlerin varlığı da emilimi azaltır.

İşlevleri

A vitamini, vücutta birçok temel biyolojik sürecin düzenlenmesinde görev alan özellikle görme, bağışıklık, hücresel yenilenme ve büyüme süreçleri için öneme sahip bir vitamindir.

Görme İşlevi

Gözün ışığa duyarlı retina tabakasında alacakaranlıkta görmeyi sağlayan rodopsin pigmenti bulunur. Rodopsin, ışık etkisiyle retinal ve opsine ayrılır ve görme siniri uyarılır. Bu esnada görme olayı gerçekleşir. Karanlıkta retinal, opsin tarafından tutularak tekrar rodopsine dönüşür. A vitamini yetersizliğinde bu rejenerasyon gecikir ve gece körlüğü oluşur.

Epitel Dokunun Bütünlüğü

Deri ve organları saran koruyucu epitel dokunun bütünlüğü için gereklidir. Retinoik asit, nükleustaki retinoid alıcılarını aktive ederek çeşitli genlerin ekspresyonunu düzenler (alkol dehidrogenaz, matriks proteinleri, RBP ve alıcı proteinler gibi).

Bağışıklık Sistemi

Bağışıklık işlevinin sürekliliği, hücre çoğalması ve farklılaşması için önemlidir. Doğal öldürücü hücre düzeyinin korunması, makrofajlarda fagozitik aktivitenin artması, interlökin 1 ve diğer sitokinlerin, T ve B lenfositlerinin üretimi için gereklidir. Antikor oluşumu ve komplement etkinliklerinde rol alır. Bu nedenle antienfeksiyon vitamin olarak bilinir.

Büyüme ve Gelişim

Embriyonik gelişimde önemli rol oynar (beyin, omurga, gözler, kalp, kulaklar ve kemikler). Kemiklerin ve dişlerin gelişimi ve sağlığı, büyüme ve üreme olaylarının oluşumu için gereklidir.

Hormonal ve Metabolik İşlevler

Demir metabolizması ve troid hormonları ile ilintilidir; tiroksin (T₄) hormonunun daha etkin olan triiyodotironin (T₃) dönüşmesinde rolü olduğu bildirilmiştir.

Kanserden Korunma

A vitamini ve karotenlerin kansere karşı koruyucu olduğu öne sürülmektedir. Karotenoidler, reaktif oksijeni tutarak oksidasyon stresinden hücreyi korur.

Yetersizliği

A vitamini yetersizliğinde çeşitli sağlık sorunları ortaya çıkar. Görme bozuklukları arasında gece körlüğü ve ileri düzeyde körlüğe yol açabilen Bitot lekesi oluşumu yer alır. Epitel dokudaki bozulma sonucu deri kuruyup pütürlü bir görünüm alır (folliküler hiperkeratoz) ve enfeksiyonlara yatkınlık artar. Mide ve bağırsak mukozalarının zayıflaması ülser ve emilim bozukluklarına yol açar. Protein-enerji malnütrisyonu durumlarında serum A-RBP ve prealbümin düzeyleri düşer. Karaciğer hastalıklarında prealbümin azalmasına bağlı olarak A vitamini yetersizliği gelişebilir. Ayrıca çinko yetersizliği, A vitamininin karaciğerden salınımını ve kullanımını azaltır.

^{A Vitamini Yetersizliğinin Vücuda Etkileri (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Hipervitaminoz A

A vitamininin yüksek dozlarda alınması hipervitaminoz A olarak adlandırılan bir sendroma yol açar. Bu durumda kemiklerde epifiz sonundaki kıkırdak büyümesi yavaşlar ve epifiz yarığı erken kapanır. Osteoklast aktivitesinin güçlü şekilde uyarılması nedeniyle tüm iskelet sisteminde kendiliğinden kırılmaya eğilim artar. Sinir sisteminde ise kafa içi basıncı yükselerek beyin tümörü belirtilerini taklit edebilir. Çok yüksek doz A vitamini teratojenik etkiye sahiptir; bu nedenle hamileliğin birinci trimesterinde, A vitamini eksikliği durumu yoksa kullanılmaması önerilmektedir.

Gereksinim

Yetersiz beslenme, özellikle hamileler ve çocuklar arasında vitamin ve mineral eksikliklerine yol açarak hastalık görülme sıklığını ve ölüm oranlarını artırmaktadır. A vitamini gereksiniminin saptanması için yetersizliğine bağlı belirtilerin iyileştirilmesi, kandaki düzeyi, ve tüketilen vitaminlerin miktarı esas alınmaktadır. Yetişkinlerin günlük A vitamini gereksinimi ortalama 750 mikrogram (mcg) retinoldür.

 ^{Önerilen Günlük Yeterli A Vitamini Alım Değerleri (Retinol Eşdeğeri) (TÜBER, 2022)【4】}

Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedi herhangi bir sorumluluk kabul etmez.