Adıyaman tut dutu, Türkiye'nin Adıyaman ili Tut ilçesinde yetiştirilen Morus cinsi dut ağaçlarının meyvelerinin geleneksel yöntemlerle kurutulmasıyla elde edilen coğrafi işaret tescilli bir üründür. Dut meyvesi, olgunlaşma döneminde ağaç altına serilen bez örtüler üzerine kendiliğinden dökülerek toplanır ve bölgeye özgü olarak ağaç gölgesinde toprak üzerinde kurutulur. Bu yöntem, ürüne kendine has bir toprak aroması kazandırırken, “buruşturma” adı verilen aşama ile meyve iç suyunun korunması sağlanır.
Coğrafi Sınır ve Ün Bağı
Adıyaman tut dutu yalnızca Adıyaman ili Tut ilçesi sınırları içinde üretilmektedir. Ürünün ünü, yetiştirildiği coğrafi bölgenin iklimi, toprağı ve üretim yöntemlerinin oluşturduğu yerel bilgi ile doğrudan ilişkilidir. Özellikle dutun kurutulma sürecinde kullanılan geleneksel teknikler, bu ürüne kendine özgü nitelikler kazandırmakta ve Tut ilçesi ile ün bağı kurmaktadır.
Ürünün Ayırt Edici Özellikleri
Adıyaman tut dutunun temel özelliği, serin yaz aylarında ağaçların altında toprağa serilen fileler üzerinde kurutulmasıdır. Bu işlem, meyveye kendine has bir toprak aroması kazandırır. Ayrıca kurutma işlemi sırasında uygulanan “buruşturma” yöntemi, dutların meyve iç suyunu muhafaza ederek yumuşak dokulu, %15-20 nem oranına sahip ve koyu sarı renkli bir ürün elde edilmesini sağlar.
Üretim Süreci
1. Fidan Üretimi
Mart ve nisan aylarında, coğrafi sınırda bulunan yabani Morus cinsi ağaçlardan alınan tek yıllık çelikler, özel hazırlanmış (%25 kum, %25 hayvan gübresi, %50 toprak) arıklara 5x5 cm aralıklarla ve 20-25 cm derinlikte dikilir. Sulama “arık sulama” yöntemiyle yapılır. Yaklaşık 1,5-2 yıl içinde 1 metre boya ulaşan çelikler, temmuz ayının ilk iki haftasında yerel anaçlardan alınan aşı materyaliyle “T göz aşı” veya “yarma” yöntemiyle aşılanır.
2. Arazi Hazırlığı ve Dikim
Dikim yapılacak arazide bir yıl öncesinden derin sürüm yapılır. 50-80 cm derinliğinde ve 80 cm çapında çukurlar 6 ay önceden hazırlanır. Toprağın üst ve alt katmanları ayrılarak, çukura 2 kg hayvan gübresi eklenip dinlenmeye bırakılır. Nisan ayında dikim gerçekleştirilir. Can suyu verilerek bitki kök gelişimi desteklenir.
3. Yıllık Bakım
Sulamada en etkili yöntem damlama sulama olup, hava sıcaklığına bağlı olarak günde 4-12 saatlik sulama yapılır. Hasattan bir ay önce sulama durdurulur. Toprak ilkbahar ve sonbaharda yüzeysel olarak kazayağı ile sürülür. Yabancı ot mücadelesi çapalama ile sağlanır. Sonbaharda sıra aralarına hayvan gübresi serilerek toprak beslenir. Taş temizliği ise iki yılda bir yapılır. Bölgede verimli topraklar sayesinde hastalık görülme oranı düşüktür. Zararlılara karşı “kök kireçlemesi” yöntemi uygulanır.
Hasat, Kurutma ve Depolama
Beş-altı yaşına ulaşan dut ağaçları meyve vermeye başlar. Bu ağaçlardan yıllık 4-5 kg ürün alınırken, 15-20 yaşlarındaki ağaçlardan 100-120 kg'a kadar verim elde edilebilir. Hasat zamanı, meyvelerin olgunlaşmasına bir hafta kala, ağaç altlarına “melefe” adı verilen 4x8 m veya 5x10 m ölçülerindeki bezler serilir. Olgunlaşan meyveler bu bezlerin üzerine dökülür.
Kurutma işlemi iki aşamalıdır:
- Buruşturma aşaması: Ağaç gölgesinde, örtüler üzerinde 3-4 gün bekletilir.
- İkinci kurutma: Toplanan dutlar örtüler üzerine serilerek günde iki kez alt-üst edilerek 2-3 gün daha kurutulur.
Kuruması tamamlanan dutlar, %20-30 nem oranında ve 15-20 °C sıcaklıkta, serin ve karanlık ortamlarda 1 ay süreyle muhafaza edilebilir.
Üretim Yerine Bağlılık ve Sınırlandırmalar
Adıyaman tut dutu üretiminin fidan üretimi dışında kalan tüm aşamaları (dikim, bakım, hasat, kurutma ve işleme) Adıyaman ili Tut ilçesi sınırları içinde gerçekleştirilmelidir. Bu durum, ürünün coğrafi işaret kapsamındaki koruma ve ayırt edici özelliklerinin sağlanması açısından zorunludur.
Denetim Mekanizması
Denetimler, Tut İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü koordinasyonunda; Tut Belediyesi, Tut Ziraat Odası ve Dut Yetiştiriciler Birliği temsilcilerinden oluşan dört kişilik bir heyet tarafından yürütülür. Denetim, her yıl haziran-ağustos ayları arasında en az bir kez yapılır. Denetimlerde şu unsurlar kontrol edilir:
- Üretim ve kurutma yöntemlerinin uygunluğu
- Coğrafi sınırda üretim yapılıp yapılmadığı
- Coğrafi işaret ve mahreç ambleminin kullanım biçimi
Gerekli görüldüğü durumlarda şikâyet üzerine denetim yapılabileceği gibi, uzman kişilerden hizmet alınması da mümkündür. Hukuki süreçler tescil ettiren kurum tarafından yürütülür.
