Eskişehir lüle taşı, bilimsel adı sepiolit olan, beyaz ya da nadiren kurşuni renkte, hafif ve gözenekli yapısıyla tanınan doğal bir mineraldir. Eskişehir ve çevresinde çıkarılan bu taş, yüksek su ve nikotin emme kapasitesi, ateşe dayanıklılığı ve işlenebilirliği ile öne çıkar. Fiziksel özellikleri arasında düşük sertlik (Mohs 2–2,5), kırılgan olmayan yapısı ve ısıya karşı yalnızca renk değiştirme özelliği yer alır. Genellikle pipo, biblo, takı, tespih ve süs eşyası üretiminde kullanılır.
Fiziksel ve Teknik Özellikler
Eskişehir lüle taşı, bazı özgün fiziksel ve teknik nitelikleriyle tanımlanır:
- Kimyasal Formül: 2MgO·3SiO₂·2H₂O
- Gözeneklilik: Yüksek oranda gözenekli bir yapıya sahiptir.
- Absorbsiyon Kabiliyeti: Nikotin ve suyu emebilir.
- Ateşe Dayanıklılık: Isıya dayanıklı olup, yalnızca rengi değişir.
- Mekanik Dayanım: Düşme durumunda kırılmaz; yapısı itibariyle esneklik gösterir.
- Suda Dağılma: Kolayca dağılma eğilimindedir.
- Sertlik Derecesi: Mohs ölçeğinde 2 ile 2,5 arasında bir sertliğe sahiptir.
Bu özellikleri nedeniyle farklı endüstriyel ve zanaat alanlarında çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır.
Cinslerine Göre Sınıflandırma
Eskişehir lüle taşı, büyüklük, ağırlık, renk, yüzey kusurları, gözenek yapısı ve damar desenleri dikkate alınarak yedi farklı cinse ayrılmaktadır. Bu ayrım işlemi uzmanlık gerektiren bir değerlendirme sürecine dayanır. Cinsler ve kullanımları aşağıdaki gibidir:
- Sıramalı: Genellikle pipo yapımında kullanılır.
- Birimbirlik: Biblo ve pipo üretiminde kullanılır.
- Pamuklu: Pipo imalatında tercih edilir.
- Daneli: Küçük ve kadın pipoları ile benzer eşyaların imalatında kullanılır.
- Orta: Kolye, bilezik ve sigara ağızlığı yapımında; ayrıca nikotin emici özelliğinden dolayı pipo iç bölmelerinde de kullanılır.
- Dökme: Tesbih, süs eşyası ve yalıtım malzemesi yapımında kullanılır; bazı sanayi uygulamalarında da yer bulur.
- Cılız: Küçük parça eşya, sigara ağızlığı ve kolye gibi ürünlerde kullanılmakta; toz haline getirilerek astar malzemesi olarak da değerlendirilmektedir.
Yarı Mamul Haline Getirme Süreci
Eskişehir Lüle Taşı, ocaktan çıkarıldıktan sonra işlenebilir hâle getirilmeden önce çeşitli işlemlerden geçirilerek yarı mamul forma getirilir. Bu süreçlerde amaç, taşın işlenmeye uygun yumuşaklık ve şekil alabilirliğini sağlamaktır. Aşamalar aşağıda sıralanmıştır:
- Çırpma: Ekonomik değerinin saptanması amacıyla yapılır.
- Saykal: Taşın yabancı maddelerden temizlenmesi işlemidir.
- Kabasının Alınması: Saykal sırasında belirlenen işlenmeye uygun olmayan kısımların temizlenmesi veya parçalanmasıdır.
- Ayrış (Yüzey Düzeltme): Keskin ağızlı bıçaklarla taşın yüzeyindeki girintilerin düzeltilmesidir.
- Perdah: Taşın daha ince bıçaklarla yüzeysel olarak düzleştirilmesidir.
- Tandırılama: Raflarda yaklaşık 45° açıyla güneş ışığında kurutma işlemidir.
- Islak Aba ile Ovma: Kurumuş taşlar ıslak aba ile ovularak üzerindeki izler giderilir, yüzeyi parlatılır.
- Ovma: Islak aba sonrası kurutulmuş taşlar, ince ve yumuşak kumaşla düzeltilir.
- Yağlı Aba ile Ovma: Kurutulmuş taşlar balmumuna batırılmış kumaş (yağlı aba) ile parlatılır.
- Parlatma: Yağlı aba sonrası taş, kuru ve yumuşak bezlerle parlatılarak işlem tamamlanır.
Tasnif ve Sandıklama
İşlemler tamamlandıktan sonra, taşlar cinslerine ve türlerine göre tasnif edilir. Pamuk veya pelür kâğıtla sarılarak özel sandıklara yerleştirilir. Bu süreçte taşlar sürekli kontrol edilerek kusurlu olanlar bir önceki işleme geri gönderilir.
Denetim Usulleri
Eskişehir lüle taşı üretimi ve ilgili işlemleri, 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin 20. maddesi uyarınca denetlenmektedir. Denetim, Eskişehir Sanayi Odası tarafından gerçekleştirilir. Konuya ilişkin meslek komitesinin kararları doğrultusunda, Oda'nın kadrolu eksperleri ya da gerekli durumlarda dışarıdan sağlanan uzmanlar tarafından yapılır. Denetim üretimin tüm aşamalarını ham madde, yarı mamul ve mamul kapsayacak şekilde uygulanır.
