Adıyaman Ulu Cami, Türk-İslam mimarisinin Anadolu'daki önemli örneklerinden biridir. Cami, 16. yüzyılın başlarında Dulkadiroğulları Beyliği'nin son hükümdarı Alaüddevle Bozkurt’un oğlu Durak Bey tarafından 1506-1515 yılları arasında inşa ettirilmiştir. Adıyaman şehir merkezinde yer alan bu yapı, Osmanlı ve Dulkadiroğulları dönemi mimari unsurlarını bir araya getiren bir plan ve süsleme düzenine sahiptir.

^{Adıyaman Ulu Cami (Kaynak: Kültür Portalı)}

Tarihi ve Mimari Özellikleri

Adıyaman Ulu Cami, tarih boyunca birçok kez onarım ve yenileme geçirmiştir. İlk inşası, 16. yüzyılın başlarında, 1506-1515 yılları arasında, Dulkadiroğulları Beyliği’nin son hükümdarı Alaüddevle Bozkurt’un oğlu Durak Bey tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak çeşitli nedenlerle cami harap olmuş ve 19. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir. Doğu kapısı üzerindeki kitabeye göre, 1832-1833 yıllarında cami yeniden ihya edilmiştir. 1895-1896 yıllarında ise Kolağası Mustafa Ağa tarafından cami ve minaresi tekrar onarılmıştır.

Genel Yapı ve Plan Düzeni

Adıyaman Ulu Cami, hem Osmanlı hem de Dulkadiroğulları mimarisinden izler taşıyan bir yapı olup, klasik Osmanlı cami mimarisinin belirgin unsurlarını yansıtmaktadır. Caminin harim kısmı, dört adet sekizgen kesitli paye üzerine oturan merkezi bir kubbe ile örtülüdür. Merkezi kubbeyi destekleyen dört yarım kubbe, mekâna genişlik ve ferahlık kazandırmaktadır. Dört köşede, yarım kubbeleri tamamlayan küçük kubbeler yer almaktadır. Bu düzenleme, klasik Osmanlı mimarisinde sıkça görülen bir plan şemasını ortaya koyar.

Harimin kuzey cephesinde, altı adet çapraz tonoz ile örtülü bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Tonozlar, simetrik bir düzenle sıralanmış olup, 19. yüzyılda yapılan yenileme sırasında kısmen değişikliğe uğramıştır. Caminin doğu, batı ve kuzey cephelerinde üç ana giriş kapısı yer almaktadır. Bu kapılar, özellikle ahşap işçiliği açısından dikkat çekicidir. Caminin kuzeydoğu köşesinde ise kare kaideli, silindirik gövdeli ve tek şerefeli bir minare bulunmaktadır. Minare, Selçuklu mimarisine özgü unsurlar taşımakta olup, caminin genel estetik yapısıyla uyum içerisindedir.

Süslü Ahşap Kapıları

Caminin doğu ve kuzey cephelerindeki giriş kapıları, Türk ahşap işçiliğinin inceliklerini yansıtan detaylara sahiptir. Ceviz ağacından yapılmış kapılar, 19. yüzyılın sonlarında yeniden düzenlenmiştir. Her kapı, üçer tabladan oluşan kanatları ile dikkat çeker. Bu tablalarda geometrik desenler, bitkisel motifler ve yazılar bir arada kullanılmıştır. Kapıların en önemli süsleme unsurlarından biri, S ve C kıvrımları ile oluşturulan kompozisyonlardır. Bu motifler, 18. yüzyılın sonlarından itibaren Türk ahşap işçiliğinde yaygın olarak kullanılan barok ve rokoko etkilerini yansıtmaktadır.

Doğu kapısında, Bahâytarzade Ömer el-Şehir oğlu Mustafa adlı bir usta tarafından 1900 yılında yapıldığına dair bir kitabe yer alır. Kuzey kapının kitabelerine göre, bu kapı 1900-1902 yılları arasında Şambayatlı Hacı Mehmet tarafından yapılmıştır. Kapılardaki süslemelerde rumi ve palmet motifleri dikkat çekmektedir. Ayrıca demir döküm tekniği ile yapılmış estetik kapı tokmakları, hem işlevsel hem de süsleyici bir unsur olarak önem taşımaktadır.

^{Adıyaman Ulu Cami (Kaynak: Kültür Portalı)}

Mimari Üslup ve Dönem Etkileri

Adıyaman Ulu Cami'nin mimarisi, Batılılaşma dönemi Türk mimarisinin etkilerini taşımaktadır. Süslemelerde kullanılan natüralist ve anti-natüralist bitki motifleri, dönemin sanat anlayışına uygun bir şekilde uygulanmıştır. Kapı kanatlarında yer alan geometrik desenler ve yazılar, yüksek kabartma tekniği ile işlenmiş ve detaylı bir işçilik ortaya konulmuştur. Bu unsurlar, Osmanlı ahşap işçiliğinin geç dönem örneklerinden biri olarak camiyi sanatsal açıdan da önemli bir konuma getirmektedir.

Depremlerin Etkisi

Adıyaman Ulu Camii, tarih boyunca doğal afetlerden etkilenmiştir. 2023 yılında meydana gelen Kahramanmaraş merkezli depremlerde ağır hasar almış, yanındaki bir binanın üzerine çökmesi sonucu büyük ölçüde zarar görmüştür. Ancak caminin taşıdığı tarihî ve mimarî değer nedeniyle Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından başlatılan restorasyon çalışmaları, yapının özgün niteliklerini koruyarak yeniden ayağa kaldırılmasını hedeflemektedir. Bu restorasyon sürecinde, caminin tarihi unsurlarına uygun malzeme ve teknikler kullanılmaktadır.

^{Depremde Hasar Alan Adıyaman Ulu Cami (Kaynak: AA)}