Anadolu sıvacısı (Sitta krueperi), Sittidae familyasına ait, yalnızca Anadolu, Kafkasya’nın güneyi, Rusya’nın güneybatısı ve Yunanistan’ın Lesvos Adası’nda yaşayan endemik bir ötücü kuş türüdür. Orta büyüklüğü, kısa gagası ve güçlü tırmanış yeteneğiyle tanınır.
Dağılımı çoğunlukla kızılçam ve diğer iğne yapraklı ormanlarla sınırlıdır. Beslenme dönemine göre böcek, örümcek ve kozalaklı tohumlarıyla beslenir; yerleşik bir türdür ancak mevsimsel yükselti hareketleri görülür. Uluslararası Doğa Koruma Birliği tarafından “Asgari Endişe” kategorisinde değerlendirilmiştir.
Anadolu Sıvacısı (pixabay)
Morfolojik Özellikler
Anadolu sıvacısı yaklaşık 12–13 cm uzunluğunda, 10–14 g ağırlığında, orta boyutlu bir sıvacıdır. Erkekte alın bölgesi parlak siyah ve mavi parıltılıdır; buradan başlayarak enseye doğru beyaz kaş çizgisi uzanır. Göz hizasında belirgin siyah çizgi bulunur. Sırt, kanat örtüleri ve kuyruk tüyleri mavi-gri tonlardadır; kanat telekleri daha koyu, kenarları ise soluk mavi-gri ile sınırlıdır.
Kuyruğun yan tüylerinde uç kısımlarda mavimsi-gri ve beyaz alanlar görülür. Yanaklar, boğaz ve boyun yanları beyazdır. Göğsün ortasında türün ayırt edici özelliği olan kızıl pas renginde leke bulunur; yan göğüs ve karın griye, alt karın ve kuyruk altı tüyleri ise kirli beyaz ile kahverengimsi tonlara geçiş yapar. Kuyruk altı örtü tüyleri kestane rengi, uçları beyazımsıdır. Gaga koyu boynuz renginde, tabanı gri-mavi; gözler koyu kestane ya da kahverengi, etrafında ise ince beyaz halka vardır. Bacaklar koyu gri ya da kahverengi tonlardadır.
Dişiler erkeklere benzer, ancak alın kısmındaki siyahlık daha donuk ve arka kısımda belirsizdir; göğüs lekesi daha soluk turuncumsu-kızıl renktedir. Genç bireylerde alın siyahı bulunmaz, üst kısımlar mat, göğüs lekesi soluk ve belirsizdir. Gaga koyu boynuz renginde, alt çene tabanı pembemsi, ağız kenarı sarıdır.
Dağılım ve Yaşam Alanı
Anadolu sıvacısı dar bir coğrafi alana yayılmış, bölgesel endemik bir türdür. Türkiye’nin büyük bölümünde, özellikle Batı, Güney ve Kuzey Anadolu dağ kuşaklarında; Yunanistan’da yalnızca Lesvos Adası’nda; ayrıca Rusya’nın güneybatısında (Krasnodar yöresi, Kuzeybatı Kafkasya) ve Gürcistan’ın kuzey kesimlerinde görülür.
Yaşam alanı esas olarak iğne yapraklı ormanlarla sınırlıdır. Türkiye’de alçak kotlarda kızılçam (Pinus brutia) ormanlarında; daha yükseklerde göknar (Abies), ladin (Picea), karaçam (Pinus nigra), sedir (Cedrus libani) ve yer yer ardıç (Juniperus) topluluklarında yaşar. Lesvos Adası’nda kızılçama bağımlı olmakla birlikte, yakın çevresinde bulunmak koşuluyla geniş yapraklı ağaçlarda da yuvalayabilir. Kafkasya’da yoğun olarak göknar ve ladin ormanlarını, karışık kayın–göknar (Fagus–Abies) topluluklarını ve seyrek de olsa akçaağaç (Acer) parklarını kullanır.
Yükseklik dağılımı bölgelere göre değişkenlik gösterir. Türkiye’de çoğunlukla 500–1000 m arasında, kimi yerlerde deniz seviyesine yakın ve Uludağ’da 1700 m’ye kadar, Toroslar’da ise 2500 m’ye kadar çıkar. Lesvos’ta 200–700 m arasında, kış döneminde deniz seviyesine kadar iner. Kafkasya’da 1000–2000 m aralığında yayılış gösterir; ancak Karadeniz kıyısında 150 m’ye kadar indiği de kaydedilmiştir.
Dağılım Haritası (IUCN Red List)
Beslenme
Anadolu sıvacısının beslenmesi mevsimsel olarak değişir. Üreme döneminde temel gıdası böcekler, larvalar ve örümceklerdir; yavrular yalnızca hayvansal besinle beslenir. Sonbahar ve kış aylarında ise kozalaklı ağaçların tohumları, özellikle kızılçam (Pinus brutia) ve diğer çam, göknar ve ladin türlerinin tohumları başlıca besin kaynağıdır.
Anadolu Sıvacısı (pixabay)
Besin arayışında genellikle ağaçların ince dalları, kozalakları ve gövdeleri üzerinde etkinlik gösterir. Gaga ucunu kozalak pulları arasına sokarak tohumları çıkarır, ardından bunları ağaç kabuğu yarıklarına ya da gizli çatlaklara sıkıştırarak depolar. Bu yiyecek depoları özellikle yağışlı ve soğuk dönemlerde, kozalakların kapalı olduğu zamanlarda önemli bir besin kaynağı olur. Zaman zaman yerde de beslenir ve nadiren havadaki böcekleri yakalar. Üreme dışı dönemde tek başına veya küçük gruplar hâlinde beslenir; kışın karışık türlerden oluşan kuş sürülerine katılabilir.
Anadolu Sıvacısı (pixabay)
Üreme
Anadolu sıvacısının üreme dönemi bölgelere ve yükseltiye bağlı olarak nisan ortası ile mayıs ortası arasında başlar. Tür tek eşlidir ve çiftler yuva çevresinde belirgin biçimde bölgeci davranır. Üreme alanı genellikle iğne yapraklı ağaçların gövde veya kalın dallarında yer alan kovuklardır; kimi zaman dişi mevcut kovuğu temizler ya da genişletir, nadiren de yeni oyuk açar. Yuva kaba kabuk parçaları, kozalak pulları ve çürümüş odunla temellendirilir, iç kısmı yosun, lif, tüy ve kıllarla döşenir.
Dişi 5–7 yumurta bırakır; yumurtalar kirli beyaz zemin üzerinde kızılımsı veya mor lekeler taşır. Kuluçka yalnızca dişi tarafından gerçekleştirilir ve yaklaşık 14–17 gün sürer. Bu süreçte erkek dişiyi zaman zaman besler. Yavrular tüylenene kadar dişi tarafından gagayla beslenir, ardından her iki ebeveynin getirdiği böcek ve örümceklerle beslenmeye devam eder. Yuvadan uçma süresi 16–22 gün arasında değişir.
Türün yuva alanı seçimi çoğunlukla yaşlı kozalaklı ağaçlarla sınırlıdır; dolayısıyla ölü ağaçların kesilmesi ya da kovuklu ağaçların yok edilmesi üreme başarısını doğrudan etkiler.
Ses ve Ötüş
Anadolu sıvacısı oldukça sesli bir türdür. Alarm ya da huzursuzluk durumlarında sert, tıslama benzeri kısa “ça” veya “şarr” sesleri çıkarır; bu çağrılar heyecan arttıkça ardışık biçimde hızlanır ve hırıltılı, cırtlak bir diziye dönüşür. Uçuş sırasında burun tınılı, kısa “cek” sesi yaygındır. Daha yumuşak iletişim çağrıları arasında “pwit” ve ispinoz benzeri “dui” ya da “doid” sesleri bulunur.
Ötüşü yıl boyunca duyulsa da en yoğun biçimde ilkbaharda işitilir. Tipik ötüşü 4–8 saniye süren, saniyede yaklaşık sekiz tekrar hızında, keskin ve dalgalı bir tril karakterindedir; “pip-pip-pip…” ya da “vit-vit-vit…” şeklinde algılanır. Daha karmaşık formda ise ikili heceler halinde yinelenen, tiz ve yankılı bir “yu-di, yu-di…” ya da “vika-vika…” yapısı sergiler. Ötüşler çoğunlukla bölge savunması sırasında veya eş çağrısında kullanılır.
Anadolu Sıvacısı Şarkı Sesi (xeno-cento)
Koruma Durumu
Anadolu sıvacısı (Sitta krueperi) küresel ölçekte Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından “Asgari Endişe” (Least Concern) kategorisinde değerlendirilmektedir. Türün toplam popülasyonu 120.000–450.000 çift arasında tahmin edilmekte, bunun büyük kısmı Türkiye’de yaşamaktadır. Yunanistan’daki Lesvos Adası’nda küçük ama istikrarlı bir koloni bulunurken, Kafkasya ve Rusya’daki popülasyonların büyüklüğü daha sınırlı ve düzensizdir.
1990–2000 döneminde Türkiye ve Rusya’daki en büyük popülasyonlarda %20’nin üzerinde azalma bildirilmiş, Türkiye’de bu düşüş 2000–2012 arasında da devam etmiştir. Lesvos Adası’ndaki nüfus ise görece sabit kalmıştır. Türün başlıca tehditleri arasında kıyı bölgelerde artan turizm ve yazlık yapılaşmalar, yaşlı kozalaklı ormanların tahribatı, reçine üretimi nedeniyle büyük ağaçların kesilmesi ve orman yangınları yer almaktadır. Kafkasya’da ise yaşlı göknar ve ladin ormanlarının kesilmesi üreme alanlarını doğrudan etkilemektedir.
Tür Avrupa Birliği Kuş Direktifi’nin Ek I listesinde, ayrıca Bern Sözleşmesi Ek II’de yer almaktadır. Türkiye ve Yunanistan’da Kırmızı Veri Kitapları’nda tehdit altında türler arasında sayılmaktadır. Koruma önlemleri arasında özellikle yaşlı kozalaklı ormanların devamlılığının sağlanması, orman işletmeciliğinde ölü ağaçların korunması ve turizm kaynaklı habitat kayıplarının sınırlandırılması önem taşımaktadır.
