Gökgerdan, Muscicapidae (sinekkapangiller) familyasına ait, erkek bireylerinin boğaz bölgesinde belirgin mavi renkli tüylerle dikkat çeken küçük bir ötücü kuştur. Bilimsel adı Luscinia svecica olan bu tür, genellikle Avrupa, Asya ve Alaska’nın tundralarında ürer; kış aylarını ise Kuzey Afrika, Güney Asya ve Orta Doğu’nun çeşitli bölgelerinde geçirir. Türkiye’de hemen her bölgede gözlemlenebilir ve sazlıklar ile suya yakın çalılık alanlarda yaşam alanı bulur.
Özellikler
Gökgerdan (Luscinia svecica), zarif yapılı ve dikkat çekici renklerle bezenmiş bir ötücü kuştur. Ortalama 13-14 cm boyundadır. Erkek bireyler, özellikle üreme döneminde ayırt edici bir görünüme sahiptir. Göğüslerinde parlak mavi tüyler, bu tüylerin ortasında beyaz ya da kızıl renkli küçük bir benek taşır. Bu mavi alanın altını çevreleyen siyah, beyaz ve kızıl tonlardaki bantlar, Gökgerdana karakteristik bir görünüm kazandırır.
Sırtı koyu kahverengi, karnı ise daha açık tonlardadır. Kuyruğun kenarlarında yer alan kızıl yama, özellikle kuş havalanırken belirginleşir. Gözleri üzerinde uzanan kalın beyaz çizgi, yüz hatlarını belirginleştirir. Gaga siyaha yakın, alt kısmında ise hafifçe sarımsı bir ton görülür. Bacakları ince, uzun ve koyu renklidir. Dişilerde bu renkler daha silik ve sade olmakla birlikte, bazı bireylerde göğüs bölgesinde mavi ve kırmızı tonlar da görülebilir. Genç bireyler, benekli kahverengi tüyleriyle tanınır; ancak kuyruğundaki kızıl ton, onların da Gökgerdan olduğunu gösterir.
Gökgerdan (Kaynak: flickr.com, Hari K Patibanda)
Dağılım ve Yaşam Alanı
Gökgerdan, Palearktik bölgeye yayılmış geniş bir dağılıma sahip göçmen bir kuştur. Üreme döneminde Avrupa'nın kuzeyinden Sibirya'ya, Alaska’dan Himalayalar’a kadar uzanan tundralarda ve yüksek rakımlı çalılık alanlarda görülür. Batı Palearktik popülasyonları kış aylarını Akdeniz Havzası ve Sahra altı Afrika'nın kuzeyinde geçirirken, doğu popülasyonları Güney Asya’ya ve Hindistan alt kıtasına göç eder.
Türkiye, göç yolları üzerinde yer alması nedeniyle Gökgerdan için önemli bir geçiş ve kışlama alanıdır. Tür, ülkenin neredeyse tüm bölgelerinde gözlemlenmiştir. Özellikle iç bölgelerdeki göl çevreleri, sazlık alanlar, nehir kenarları ve bataklıklar onun için uygun yaşam ortamları sunar. Gözlemler, Ankara Gölbaşı, Hatay, Malatya, Sivas ve Tokat gibi farklı şehirlerde yılın çeşitli dönemlerinde kaydedilmiştir. Türkiye’de özellikle geçit dönemlerinde ve kış aylarında su kenarındaki yoğun çalılıklar, sazlıklar ve nemli habitatlar Gökgerdan’ın barınma ve beslenme ihtiyaçlarını karşılayan başlıca alanlardır.
Dağılım haritası (Kaynak: eBird)
Davranış ve Ekoloji
Gökgerdan, genellikle utangaç ve saklanmayı tercih eden bir kuştur. Alçak ve yoğun bitki örtüsünde dolaşarak dikkat çekmeden hareket eder. Özellikle üreme döneminde erkek bireyler, sabah ve akşam saatlerinde yüksek noktalara çıkarak melodik ötüşlerle bölgesini belli eder. Şarkıları berrak, tekrarlayan notalardan oluşur ve zaman zaman başka kuş türlerinin ötüşlerini taklit edebilir. Bu ötüşler, hem eş çekmek hem de diğer erkekleri bölgeden uzak tutmak amacıyla kullanılır.
Gökgerdan’ın sesi (Kaynak: Stein Ø. Nilsen, xeno-canto)
Uçuşu yere yakın, hızlı ve doğrudandır. Tehlike anında yere inerek yoğun çalılıklara saklanır. Kuyruğunu dik tutarak yürür ve zaman zaman açarak altındaki kızıl yamayı gösterir. Erkek bireyler, kur sırasında dik uçuşlar ve havada asılı kalma hareketleriyle dikkat çeker. Bu görsel ve işitsel performanslar, çiftleşme döneminde önemli rol oynar.
Üreme
Gökgerdan, üreme döneminde gizli ve korunaklı alanları tercih eden bir türdür. Üreme dönemi coğrafi konuma göre değişiklik gösterir: Orta Avrupa’da nisan sonundan temmuza kadar, İskandinavya’da mayıs sonundan itibaren, Kuzey Amerika’da ise mayıs-haziran aylarında başlar. Yuva, genellikle dişi tarafından yere yakın bir konuma, sık bitki örtüsü altına kurulur. İnşa edilen yuva derin çanak şeklinde olup ot, kök, yosun ve kabuk parçalarıyla örülür; iç kısmı ise hayvan kılı gibi yumuşak malzemelerle kaplanır.
Dişi birey, her kuluçkada 4 ila 7 arasında yumurta bırakır. Yumurtalar soluk mavi ya da yeşilimsi renktedir. Kuluçka süresi yaklaşık 13-15 gündür ve bu süreç tamamen dişi tarafından yürütülür. Yavrular yumurtadan çıktıktan sonra 13-14 gün içinde yuvayı terk eder. Ebeveynler bu dönemde yavruları böceklerle besler. Dişi birey ikinci kuluçkaya geçtiğinde, erkek ilk yavruların bakımını tek başına üstlenebilir. Gökgerdan yılda genellikle iki kez kuluçkaya yatar.
Beslenme
Gökgerdan, esasen böcekçil (insektivor) bir kuştur. Diyetinin büyük bölümünü küçük omurgasızlar ve böcekler oluşturur. Özellikle sinekler, tırtıllar, böcek larvaları, örümcekler ve küçük kabuklularla beslenir. Beslenme sırasında sık bitki örtüsü arasında ya da yer seviyesinde gezinir; yaprakları ve toprağı karıştırarak gizlenmiş avlarını açığa çıkarır. Ayrıca uçan böcekleri havada yakalayabildiği de gözlemlenmiştir.
Üreme dönemi dışında, özellikle göç ve kışlama dönemlerinde, besin çeşitliliği artar. Bu dönemlerde bazı bitkisel kaynaklara da yönelir; tohumlar ve küçük meyveler diyetine dâhil olur. Beslenme stratejisi mevsime ve bulunduğu habitatın özelliklerine göre esneklik gösterir. Su kenarındaki çamurluklarda ya da nemli çalılıklarda sıkça beslenirken görülür. Bu yönüyle, yaşam alanı tercihinde besin erişimi belirleyici rol oynar.
Beslenen dişi Gökgerdan (Kaynak: pixabay.com, naturschnecke)
Koruma Durumu
Gökgerdan, geniş yayılış alanı ve büyük nüfus büyüklüğü nedeniyle Uluslararası Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından “Asgari Endişe” (Least Concern – LC) kategorisinde değerlendirilmiştir. Avrupa’daki üreme nüfusunun 4,4 ila 7,7 milyon çift arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bu sayı, küresel popülasyonun yalnızca yaklaşık %25’ini oluşturur. Dolayısıyla, dünya çapındaki toplam olgun birey sayısının 35 ila 62 milyon arasında olduğu öngörülmektedir. Genel popülasyon eğilimi ise istikrarlıdır.
Bununla birlikte, Avrupa’nın bazı bölgelerinde doğal nedenlere bağlı dalgalanmalar gözlemlenmiştir. Özellikle bataklık alanların kurutulması, tarımsal drenaj faaliyetleri, sazlıkların kesilmesi ve otlatma gibi habitat değişiklikleri tür üzerinde olumsuz etki yaratabilmektedir. İspanya ve Avusturya gibi ülkelerde 19. ve 20. yüzyılda habitat kaybına bağlı olarak bölgesel düşüşler yaşanmıştır. Ancak bu tehditlere rağmen, tür genel olarak dayanıklı bir yapıya sahiptir ve çeşitli yaşam alanlarına uyum gösterebilmektedir.
Gökgerdan, Avrupa Birliği Kuşlar Direktifi’nin Ek I listesinde yer almakta ve göçmen tür olarak uluslararası koruma anlaşmalarında izlenmektedir. Türkiye’de ise Bern Sözleşmesi Ek II listesinde bulunmakta ve doğrudan koruma altındadır.
