Balık kartalı (Pandion haliaetus), Pandionidae familyasına ait, neredeyse küresel dağılım gösteren, gündüzcül ve balıkla beslenen bir yırtıcı kuş türüdür. Ortalama 52–60 cm uzunluğunda, 1.200–2.000 gram ağırlığında ve 145–170 cm kanat açıklığında olan bu tür, açık su kütleleri çevresinde yaşar ve avını yüksekten dalarak yakalar. Tür, geniş yayılışına rağmen yerel düzeyde habitat kaybı, avcılık ve balık stoklarının azalması gibi tehditlerle karşı karşıyadır.

Morfolojik Özellikler

Vücut uzunluğu 52–60 cm, ağırlığı 1.200–2.000 gram, kanat açıklığı ise 145–170 cm arasındadır. Sırt kısmı koyu kahverengi, karın ve göğüs bölgesi ise beyaz renklidir; dişilerin göğüslerinde çoğu zaman “kolye” benzeri koyu tüy şeritleri bulunur. Baş kısmı beyazdır ve göz hizasında belirgin koyu renkli bir maske görülür. Gagası kısa, güçlü ve siyahtır; gözler erişkin bireylerde sarı, genç bireylerde turuncudur. Bacaklar soluk gri renkte olup ayaklarında bulunan güçlü pençeler ve dikenli taban yapısı, balık gibi kaygan avların tutulmasını kolaylaştırır.

Ayak başparmağının geriye dönebilen yapıda olması, avı iki ayak parmağı önde, ikisi arkada kavrayabilmesini sağlar. Uçuşta kanatları uzun ve dar, uçuş hattı boyunca bilek hizasında koyu renkli leke ile karakterizedir; bu yapı, kuşun siluetini uzaktan martıya benzer hale getirir.

^{Balık Kartalı (Andy Morffew, flickr)}

Dağılım ve Yaşam Alanı

Balık kartalı, dünya genelinde geniş bir coğrafi yayılışa sahiptir ve Kuzey Amerika, Avrupa, Asya, Afrika, Avustralya ile birçok ada ülkesinde gözlemlenir. Tür, kuzeydeki popülasyonlar için göçmen, tropikal ve subtropikal bölgelerdeki bireyler için yerleşik niteliktedir. Kuzey Amerika’daki bireyler kış aylarında Orta ve Güney Amerika’ya, Avrupa’dakiler ise Afrika kıtasının güneyine göç eder. Göç yolları boyunca geniş alanları kullanabilen bu tür, deniz geçişleri yapabilme yeteneğine de sahiptir.

Yaşam alanı seçiminde su kaynaklarının varlığı belirleyicidir. Genellikle göl, nehir, haliç, bataklık ve kıyı lagünleri gibi tatlı ya da tuzlu sulara yakın bölgelerde bulunur. Avını görebileceği açıklıkta, sığ ve balık açısından zengin su kütleleri, baraj gölleri ve kıyı bölgeleri tercih edilir. İnsan etkisine karşı belirli bir tolerans göstererek, kentsel veya yarı kırsal alanlardaki su kütlelerinde de varlık gösterebilir.

Davranış ve Ekoloji

Balık kartalı, beslenme ve avlanma stratejileriyle özgün bir ekolojik nişe sahiptir. Neredeyse yalnızca canlı balıkla beslenir; avını genellikle su yüzeyine yakın uçarken gözlemler ve ani bir dalışla yakalar. Avlanma sırasında yüksekten süzülerek suya dik bir açıyla dalar, pençelerini öne doğru uzatarak balığı kavrar ve avını baş kısmı öne gelecek şekilde taşır. Bu davranış, uçuş sırasında hava direncini azaltmak için gelişmiş bir adaptasyondur. Avlanma başarı oranı bazı bölgelerde %70’e kadar çıkabilir ve bir balık yakalama süresi ortalama 12 dakika olarak gözlemlenmiştir.

^{Avlanan Balık Kartalı (YouTube)}

Ekolojik açıdan balık kartalı, tatlı ve tuzlu su ekosistemlerinde üst düzey bir avcıdır. Popülasyonları, balık varlığı ve su kütlelerinin kalitesiyle doğrudan ilişkilidir. Yetişkin bireyler genellikle tek başına yaşar; göç dönemlerinde veya avın bol olduğu alanlarda geçici topluluklar oluşturabilir. Göçmen bireyler binlerce kilometre yol kat ederek kışlama alanlarına ulaşır. 

Tür, yaşadığı ortama yüksek uyum yeteneği göstermesine rağmen, yaşam döngüsünün her aşamasında su ekosistemlerine olan bağımlılığı, ekolojik kırılganlığını da artırır.

Ses

Balık kartalının sesi, çoğunlukla tiz ve kesik çığlıklar ya da çırpıcı ötüşlerle tanımlanır. En yaygın sesleri “cheep” ya da “yewk” şeklinde duyulan, kısa aralıklarla tekrarlanan çağrılardır. Bu çağrılar genellikle iletişim, bölge savunması ya da tehlike uyarısı amacıyla çıkarılır. Üreme döneminde özellikle yuvaya yaklaşan bireylere ya da potansiyel tehditlere karşı art arda, hızlı ve tiz ötüşler gözlemlenir. Yavrular ise beslenme sırasında daha cılız ve sürekli sesler çıkararak ebeveynlerinden yiyecek talep eder. Bu türün sesi, diğer yırtıcı kuşlarla kıyaslandığında daha ince tonludur ve sıklıkla sahil veya göl kıyılarında yankılanarak kolayca fark edilebilir.

^{Balık Kartalının Sesi (Annette Hamman, xeno-canto)}

Beslenme

Balık kartalı, neredeyse tamamen balıkla beslenen stenofag bir türdür. Diyetinin %99’u canlı balıklardan oluşur; bu yönüyle diğer yırtıcı kuşlardan ayrılır. Avlarını genellikle 15–30 cm uzunluğunda, ortalama 150–300 gram ağırlığında bireyler arasından seçer. Avlanma sırasında sığ sularda süzülerek uçar, balığı gözlemledikten sonra ani bir dalışla suya dalar ve pençeleriyle yakalar. Pençelerinde bulunan dikenimsi yapılar ve ters çevrilebilen dış parmak, kaygan balıkların sıkıca kavranmasına olanak tanır.

Avını yakaladıktan sonra, balığın baş kısmı önde olacak şekilde taşır; bu davranış aerodinamik verimliliği artırır. Başlıca avları arasında levrek, alabalık, turna, sazan ve uskumru gibi türler yer alır. Beslenme etkinliği, balık yoğunluğu ve su kalitesine bağlı olarak değişiklik gösterir. Avlanma başarısı yüksek olan bu tür, ortalama her dört dalıştan birinde başarılı olur ve bir yakalama için genellikle 10–15 dakika harcar. Balık kartalının bu uzmanlaşmış beslenme biçimi, onu hem ekosistem dengesi açısından önemli kılar hem de yaşam alanı seçimini su kaynaklarına sıkı şekilde bağlar.

Üreme

Balık kartalı, tek eşli bir üreme sistemi sergiler ve çiftler genellikle her yıl aynı yuvaya döner. Üreme dönemi coğrafi konuma göre değişmekle birlikte, çoğu bölgede ilkbahar başında başlar. Erkek birey, eşine av sunarak kur yapar; bu davranış, hem çift bağını güçlendirir hem de erkeğin avlanma yeteneğini sergilemesine olanak tanır. Yuvalar, yüksek ve açık alanlarda yer alan ağaç tepelerine, kaya çıkıntılarına veya insan yapımı platformlara inşa edilir. Büyük çalı, dal ve yosunlarla örülen yuvanın çapı zamanla 2 metreyi, yüksekliği ise 1 metreden fazlasını bulabilir.

^{Balık Kartal Yuvası (David Minty, flickr)}

Dişi genellikle 2–4 yumurta bırakır ve kuluçka süresi yaklaşık 36–42 gündür. Yumurtalar aralıklı olarak bırakıldığından, yavrular farklı günlerde çıkar; bu durum, yiyecek azlığı dönemlerinde ilk çıkan bireyin kardeşleri üzerinde baskınlık kurmasına neden olabilir. Yavrular, yaklaşık 7–8 hafta içinde uçma yetisini kazanır ve ebeveynlerinden bağımsızlaşmadan önce birkaç hafta daha beslenmeye devam eder. Eşlerin her ikisi de yavruların bakımına katılır; erkek daha çok av temin ederken dişi yuvada kalır ve yavruları korur. Uygun koşullarda bireyler, 15 ila 20 yıl arasında yaşayabilir ve her yıl aynı yuva alanını kullanmaya devam eder.

Koruma Durumu

Balık kartalı (Pandion haliaetus), küresel ölçekte “Asgari Endişe” (Least Concern) kategorisinde yer almasına rağmen, yerel düzeyde farklı tehditlerle karşı karşıyadır. IUCN verilerine göre türün dünya çapındaki popülasyonu 100.000 ila 1.200.000 olgun birey arasında tahmin edilmekte ve genel eğilim artış yönündedir. Kuzey Amerika'da 20. yüzyıl ortalarında DDT gibi pestisitlerin kullanımı sonucu sayıları ciddi biçimde azalmışsa da bu kimyasalların yasaklanması ve koruma programları sayesinde tür yeniden yaygınlaşmıştır. Avrupa’da ve özellikle İskoçya’da yeniden yerleştirme projeleriyle popülasyonlar güçlendirilmiştir.

Tür, Bern Sözleşmesi Ek Liste III, AB Kuş Direktifi Ek Liste I ve CITES Ek Liste II kapsamında korunmaktadır. Habitat kaybı, insan kaynaklı rahatsızlık, yasadışı avcılık ve balık stoklarının azalması türün karşılaştığı başlıca tehditler arasında yer alır. Ayrıca, göç yolları üzerinde Akdeniz gibi bölgelerde yasa dışı vurulmalar hâlen önemli bir risk unsurudur. Tür, rüzgâr enerjisi yatırımlarına karşı yüksek hassasiyet göstermekte ve bazı bölgelerde balık ağlarına takılma gibi doğrudan tehditlere maruz kalmaktadır. Birçok ülkede yapay yuva platformları, izleme programları ve av yasağı uygulamaları sayesinde koruma başarıları sağlanmıştır. Ancak, küresel balık stoklarının sürdürülebilirliği ve yaşam alanlarının korunması, uzun vadeli tür güvenliği açısından kritik önemdedir.