Angkor Vat, 12. yüzyılda Khmer Kralı II. Suryavarman tarafından Hindu tanrısı Vişnu'ya ithafen inşa edilen ve günümüzde Kamboçya’nın Siem Reap bölgesinde yer alan anıtsal bir tapınak-şehirdir. Klasik Khmer mimarisinin gelişkin örneği olan bu yapı, merkezî kule sistemiyle Hindu kozmolojisinde Meru Dağı’nı, çevresindeki galeriler ve hendeklerle evrenin katmanlarını simgeler.

Başlangıçta dini bir merkez ve kralın ilahi mevcudiyetini temsil eden bir mezar yapısı olarak tasarlanan Angkor Vat, zamanla Budist kullanımına da adapte edilmiştir. Düşük yoğunluklu ahşap yapıların eşlik ettiği geniş bir yerleşim alanı üzerine kurulu olan bu tapınak-şehir, hem mimari boyutları hem de sembolik içeriğiyle Khmer İmparatorluğu'nun sosyo-politik yapısını ve evren anlayışını yansıtan önemli anıtlardan biridir.

^{Angkor Vat (unsplash)}

Tarihsel Arka Plan

Angkor Vat, 1116 ile 1150 yılları arasında, Khmer İmparatorluğu döneminde Kral II. Suryavarman tarafından inşa edilmiştir. Kralın meşruiyetini kutsamak ve Hindu tanrısı Vişnu’ya olan bağlılığını göstermek amacıyla inşa edilen yapı, aynı zamanda kralın ölümünden sonra ilahi bir mekânda yeniden doğması düşüncesiyle bir mezar tapınağı olarak tasarlanmıştır. Bu dönemde Khmer İmparatorluğu, Güneydoğu Asya’nın en güçlü siyasi ve kültürel yapılarından biri olarak geniş bir alana hükmediyordu.

Tapınak, Hindu mimari ve kozmolojisini yansıtan “tapınak-dağ” modeline uygun olarak inşa edilmiştir. Ancak 13. yüzyıldan itibaren bölgede Budizm’in yaygınlaşmasıyla Angkor Vat, Budist ibadetlerine açılmış ve bu kimliği günümüze dek korumuştur. 15. yüzyılda Ayutthaya Krallığı'nın yükselişi, iklimsel değişiklikler ve altyapı sorunları gibi etkenlerle Angkor bölgesi yavaş yavaş terk edilirken, Angkor Vat kutsal bir mekân olarak önemini yitirmemiş ve yerel halk tarafından kullanılmaya devam etmiştir.

^{Angkor Vat (unsplash)}

Mimari Özellikleri

Angkor Vat, doğu-batı ekseninde konumlandırılmış, geniş bir hendekle çevrili ve merkezinde beş kuleli bir yapıdır. Tapınağın merkezi kulesi, dört küçük kuleyle birlikte yükseltilmiş bir platform üzerinde yer alır. Yapı, basamaklı teraslar, uzun galeriler ve çok katmanlı avlularla çevrilidir. Tapınak kompleksi, doğrudan batı yönüne açılan bir ana girişle bağlantılıdır. Ana giriş, geniş bir taş geçitle hendek üzerinden ana yapıya bağlanır. Ana geçidin her iki tarafında yer alan kütüphane yapıları, tapınağın simetrik planını tamamlar.

Tapınağın inşasında sarımsı kahverengi ve yeşilimsi gri kumtaşı kullanılmıştır. Yeşilimsi gri taş daha sert olup taşıyıcı elemanlarda tercih edilmiş, sarımsı kumtaşı ise rölyef ve süslemelerde kullanılmıştır. Yapının bazı bölümlerinde laterit taşlar da yer almaktadır. Duvar yüzeyleri, Hindu mitolojisine ait sahneleri betimleyen rölyeflerle kaplıdır. Bu rölyefler arasında doğu galeride yer alan churning of the ocean of milk sahnesi öne çıkmaktadır.

Tapınak çevresi, alçak yoğunluklu yerleşim dokusuyla çevrilidir. Bu alanlarda çoğunlukla ahşap malzemeden inşa edilmiş yapılar yer almıştır; ancak bu yapılar günümüze ulaşmamış, sadece temelleri ve zemin izleri kalmıştır. Tapınak çevresinde ızgara biçimli yol ve kanal sistemleri ile düzenli höyük ve çöküntü dizileri tespit edilmiştir. Tapınak içindeki bazı koridor ve odalarda ise yapı malzemesinin kimyasal özelliklerine bağlı olarak farklı düzeylerde bozulmalar gözlemlenmiştir.

Koruma Durumu

Angkor Vat’ın korunması, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde yürütülen çok yönlü çalışmalarla sürdürülmektedir. Yapı, 1994 tarihli Kraliyet Kararnamesi ve 1995’te kurulan APSARA Ulusal Kurumu’nun yetkisi altında yasal koruma altındadır. UNESCO'nun desteğiyle faaliyet gösteren ICC-Angkor (Uluslararası Koordinasyon Komitesi), koruma ve restorasyon projelerini bilimsel standartlara göre koordine etmektedir. Geçmişte yapılan restorasyon çalışmaları genel özgünlüğü etkilememiştir. Ancak artan turizm, çevresel bozulmalar ve yerleşim baskısı nedeniyle tapınağın korunması sürekli bir denge ve izleme gerektirmektedir.

Çevresel Tehditler ve Koruma Sorunları

Angkor Vat, tropikal iklimin getirdiği yüksek nem, yoğun yağış ve sıcaklık değişimleri nedeniyle fiziksel ve kimyasal aşınmaya uğramaktadır. Kumtaşında görülen pullanma, çatlama ve tabaka kayıpları, özellikle yağmurun buharlaşması sonucu oluşan tuz kristallerinden kaynaklanmaktadır. Gözenekli yapıya sahip taşlar, nemli ortamda mikrobiyal büyümeye elverişlidir. Kükürt oksitleyen bakteriler, siyanobakteriler, algler ve likenler taşta renk değişimi ve yüzey bozulmalarına neden olmaktadır.

Tapınakta yaşayan yarasalar da önemli bir tehdit unsurudur. Guano (yarasa dışkısı), içerdiği sülfat ve fosfat nedeniyle taşın içine işleyerek kristalleşmeye, bu da çatlama ve ayrışmalara yol açmaktadır. Ayrıca, ormansızlaşma tapınağın çevresel dengesini bozmakta, taş yüzeylerini daha fazla güneş ışığına ve yağmura maruz bırakmaktadır.

1975–1979 arasındaki Kızıl Kmer rejimi döneminde restorasyon çalışmaları durdurulmuş, yapılar tahribata uğramış ve birçok sanat eseri yağmalanmıştır. Koruma müdahalelerinde kullanılan bazı biyositlerin ise taşta yeni bozulmalara yol açtığı gözlemlenmiştir. Bu nedenle koruma çalışmalarında biyolojik çeşitlilik, çevresel denge ve uzun vadeli etkiler dikkatle değerlendirilmektedir.