Solomon Asch tarafından 1950'li yıllarda geliştirilen uyum deneyi, sosyal psikolojide bireylerin çoğunluk baskısı altında davranışlarını nasıl şekillendirdiğini inceleyen bir çalışmadır. Deney, bireylerin açıkça yanlış olan bir görüşe uyum sağlama eğilimini ortaya koyarak sosyal etkinin gücünü ve bireysel karar verme süreçlerindeki etkisini anlamayı hedeflemiştir

Deneyin Kökeni ve Tasarımı

Asch paradigması, Solomon Asch’ın çoğunluk grubundan gelen sosyal baskının bireyleri uyum sağlamaya nasıl yönlendirdiğini araştırmak için tasarlanmış bir dizi deneydir. Deney, katılımcılardan kartlardaki çizgilerin uzunluklarını eşleştirmelerini isteyen basit bir algı görevi etrafında şekillenmiştir; bu görev, cevabın açıkça belli olduğu bir yapıya sahiptir. Her grupta yalnızca bir gerçek katılımcı bulunurken, diğerleri deneyin bir parçası olarak yanlış cevaplar veren işbirlikçiler (konfedereler) olarak görev almıştır. Asch, bu tasarımı Muzafer Sherif’in (1935) otokinetik etki deneyindeki belirsizlik sorununa bir yanıt olarak geliştirmiştir. Sherif’in deneyinde doğru cevap olmadığı için uyumun net bir şekilde ölçülemediği eleştirisini dikkate alan Asch, 1951’de çizgi yargılama görevini içeren klasik bir deney tasarlamıştır. Bu görevde, eğer katılımcı yanlış cevap verirse, bunun grup baskısından kaynaklandığı açıkça ortaya çıkmıştır.

^{Hedef Çizgi ve Seçenekler (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Deney, laboratuvar ortamında gerçekleştirilmiş ve ABD’deki Swarthmore College’dan 50 erkek öğrenci “görme testi” adı altında katılmıştır. Katılımcılar, yedi işbirlikçi ile aynı odada yer almış ve her biri sırayla hangi karşılaştırma çizgisinin (A, B veya C) hedef çizgiye en çok benzediğini yüksek sesle belirtmiştir. Gerçek katılımcı, genellikle sonlara doğru (genellikle sondan bir önceki) cevap verme sırasına yerleştirilmiş, böylece diğerlerinin yanlış cevaplarını duymuştur. İlk birkaç denemede işbirlikçiler doğru cevaplar vermiş, ancak 18 denemenin 12’sinde (kritik denemeler) yanlış cevaplar vermeleri için talimatlandırılmıştır. Asch’ın temel sorusu, katılımcının çoğunluğun açıkça yanlış seçimine uyup uymayacağı veya kendi doğru algısına sadık kalıp kalmayacağı olmuştur.

Deneyde bağımsız değişken, grup baskısının varlığı (birlikte yanlış cevap veren çoğunluk) iken, bağımlı değişken, katılımcının kritik denemelerdeki yanıtı (çoğunluğun yanlış cevabına uyum sağlayıp sağlamadığı) olarak tanımlanmıştır. Kontrol grubu, işbirlikçilerin olmadığı bir koşulda tek başına çizgi uzunluklarını değerlendiren 37 bireyden oluşmuş ve hata oranının %1’den az olduğu gözlemlenmiştir.

^{Asch Uyum Deneyi (Youtube-eqivideos)}

Deneyin Sonuçları ve Bulgular

Asch’ın orijinal bulgularına göre, katılımcıların yaklaşık %32’si kritik denemelerde açıkça yanlış olan çoğunluk görüşüne uyum sağlamıştır. Toplamda, %75’i en az bir kez uyum gösterirken, %25’i hiç uyum göstermemiştir. Ayrıca, %5’lik küçük bir grup her 12 kritik denemede de çoğunluğa uymuştur. Kontrol grubunda ise hata oranı neredeyse sıfırdır.^【1】 

Niteliksel veriler, deney sonrası yapılan görüşmelerle desteklenmiş ve katılımcıların motivasyonları iki ana başlıkta toplanmıştır: normatif etki (gruba uyum sağlama arzusu) ve bilgilendirici etki (kendi algılarından şüphe duyarak çoğunluğa güvenme). Normatif etki altında uyum gösterenler, dışlanma veya onaylanmama korkusuyla hareket etmiş; bilgilendirici etki altında olanlar ise çoğunluğun doğru olabileceğini düşünerek kendi algılarını sorgulamıştır. Bağımsız kalan %25’lik grup ise kendi algılarına güvenerek gerçeği savunmuş, ancak bu süreçte sosyal baskıyı hissetmişlerdir. ^【2】 

Axel Franzen ve Sebastian Mader’in 2023’teki çalışması, orijinal deneyi %33 hata oranıyla tekrarlamış ve maddi ödüllerle teşvik edilen koşulda bu oranın %25’e düştüğünü, ancak sosyal etkinin hâlâ devam ettiğini göstermiştir. Siyasi görüşler için uyum oranı ise %38 olarak ölçülmüştür.^【3】 

Uyumu Etkileyen Faktörler

Asch, 1952 ve 1956’da gerçekleştirdiği ek denemelerde uyum oranını etkileyen durumları incelemiştir. Grup büyüklüğü, uyum üzerinde etkili olmuş; bir işbirlikçi ile uyum %3 iken, üç işbirlikçi ile %32’ye çıkmıştır. Daha fazla işbirlikçi eklenmesi uyumu artırmamıştır. Grup birliğinin bozulması (örneğin, bir işbirlikçinin doğru cevap vermesi) uyumu %32’den %5’e düşürmüştür. Görevin zorlaşması uyumu artırmış, özel cevap verme ise uyumu azaltmıştır.^【4】 

Etik Boyutlar

1950’lerde formal etik kurallar olmadığından, Asch’ın yöntemleri modern standartlarla değerlendirildiğinde eksikler taşımaktadır. Katılımcılar, deneyin gerçek amacından habersiz bırakılmış ve bir görme testi olarak kandırılmıştır; bu, bilgilendirilmiş onam ilkesine aykırıdır. Asch, bu yanıltmanın talebi özelliklerini önlemek için gerekli olduğunu savunmuştur. Deney, katılımcılarda stres, öz şüphe ve kaygı yaratmış; direnç gösterenler ise utanç riskiyle karşılaşmıştır. Ancak uzun süreli zarar rapor edilmemiş ve çoğu katılımcı deneyden memnun kalmıştır. Çekilme hakkı açıkça belirtilmemiş, ancak detaylı bilgilendirme (debriefing) etik bir önlem olarak uygulanmıştır.

Tartışmalar ve Güncel Perspektifler

Asch’in bulguları, 1950’ler Amerika’sının muhafazakâr iklimine (McCarthy dönemi) özgü olabileceği eleştirisine uğramıştır. Perrin ve Spencer’in 1980’deki tekrarında uyum oranı çok düşük çıkmış, bu da kültürel değişimlerin rolünü öne sürmüştür. Bert Hodges ise uyumun yanı sıra ayrışmayı ve sosyal anlayışın karmaşık dinamiklerini vurgulamıştır. Günümüzde, sosyal etkinin evrenselliği ve bireysel direnç kapasitesi üzerine çalışmalar devam etmektedir.