Avanos Sarı Han, Anadolu Selçuklu döneminde inşa edilmiş bir kervansaraydır. Kayseri-Aksaray yolu üzerinde, Nevşehir’in Avanos ilçesine yaklaşık 10 km uzaklıkta, Ürgüp’ün 6 km kuzeyinde, Damsa Çayı Vadisi’nde, Kızılırmak’ın sol kıyısında yer almaktadır. Han, batı tarafı doğu tarafından daha yüksek bir yamaç üzerine kurulmuştur. Tarihi kervan yolundan günümüze herhangi bir iz kalmamıştır.

^{Sarıhan (Anadolu Selçuklu Yapı Envanteri)}

İsim ve Köken

Yapı, “Sarı Han” veya “Avanos Han” olarak anılmaktadır. “Sarı Han” adı, yapı malzemesinde kullanılan taşların sarımsı renginden gelmektedir. Selçuklu dönemine ait yazılı kaynaklarda hanın adına rastlanmamış, tarihçilerin ilgisini de sınırlı ölçüde çekmiştir.

Tarihlendirme ve Kitabeler

Han üzerinde iki kitabe bulunmaktadır: biri avlu, diğeri kapalı bölümün (barınak) taçkapısında yer alır. Kitabelerin orijinallikleri ve yapıyla ilişkileri tartışmalıdır.

• Kapalı bölüm taçkapısındaki yazıtta “El-şükrü lillah” ifadesi yer almakta, ancak bu ibareden kesin bir tarih çıkarmak mümkün olmamıştır.
• Avlu taçkapısındaki yazıtta Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in (1237–1246) adı okunmaktadır. Ancak bu kitabeyi hana ait özgün bir belge olarak kabul etmek güçtür.

Mimari özellikler ve bezemeler dikkate alındığında, yapının 13. yüzyılın ilk yarısında, büyük ihtimalle II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde inşa edildiği düşünülmektedir. Bazı araştırmacılar ilk kapalı bölümün I. Alaeddin Keykubad zamanında (1220 civarı), avlunun ise oğlu II. Gıyaseddin döneminde (1240’lar) eklenmiş olabileceğini belirtir.

Mimari Özellikler

Mimari Düzen

Han, Anadolu Selçuklu kervansaraylarının tipik “açık avlulu ve kapalı mekânlı” karma planına sahiptir.

• Avlu Bölümü: Doğuya açılan taçkapıdan girilen avlu dikdörtgen plana sahiptir. Güney cephesinde çifte revaklar, kuzey cephesinde ise tonoz örtülü mekânlar sıralanır. Bu mekânlardan biri hamam olarak kullanılmıştır. Girişin güneyinde çeşme eyvanı bulunur. Avlunun kuzeydoğu köşesinden çatıya çıkan merdivenler ve girişin üzerindeki mescide ulaşan çıkış yer almaktadır.

• Mescid: Giriş eyvanının üzerinde yer alır. Kare planlıdır ve mukarnas tromplara oturan yıldız tonozla örtülüdür. Mihrabı geometrik motiflerle süslenmiştir. Bu konumuyla Sarı Han, Zazadin ve Altınapa Han gibi örneklerle benzerlik taşır.

• Kapalı Bölüm (Barınak): Beş sahından oluşan kapalı mekân kareye yakın dikdörtgen planlıdır. Orta sahnın ortasında pandantiflerle geçişi sağlanan fener kubbesi bulunur. İnsanlar, hayvanlar ve mallar burada barındırılmıştır. Kot farkı yaratan sekiler, işlevselliği artırmıştır.

^{Saruhan Süsleme Örneği (Anadolu Selçuklu Yapı Envanteri)}

Süslemeler

Avlu ve barınak taçkapılarında, mescit kapısında ve mihrapta geometrik bezemeler öne çıkar. Mukarnas kavsaralar, zikzak motifleri, çokgenler ve yıldız kompozisyonları yapıdaki süslemeyi belirler. Bitkisel veya figürlü motiflere rastlanmaz. Taş işçiliğinde Ağzıkarahan ve Kayseri Sultan Hanı gibi yapılarla paralellik gösterir.

Boyutlar

Han, toplamda yaklaşık 2000 metrekarelik bir alana sahiptir. Bunun 1120 metrekaresini avlu, 570 metrekaresini ise kapalı bölüm oluşturmaktadır.

Kullanım ve Koruma

1940’ta Avanos’ta Kızılırmak üzerinde köprü yapılırken hanın taşlarının bir bölümü sökülmüştür. Bu nedenle yapının dış cepheleri büyük ölçüde tahrip olmuştur. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 1986–1991 yılları arasındaki restorasyonu ile han yeniden ayağa kaldırılmıştır.

Günümüzde Sarı Han, Kültür ve Turizm Bakanlığı denetiminde özel bir işletme tarafından kültür merkezi olarak kullanılmakta; sergiler, konferanslar ve Mevlevi sema gösterilerine ev sahipliği yapmaktadır.