Avanos, Türkiye’nin Nevşehir iline bağlı, Kızılırmak’ın iki yakasına kurulmuş tarihî ve turistik bir ilçedir. 2024 itibariyle yaklaşık 32.098 nüfusa sahiptir. Kızılırmak’ın ortasından geçtiği ilçe, dört köprüyle iki yakadan birbirine bağlanır. Bunlardan ikisi çevre yolu köprüsü, biri taş köprü, biri ise yalnızca yayalara hizmet eden asma köprüdür.

Tarihi

Antik çağlardaki adları arasında Hititler döneminde “Zuwinasa”, Asur döneminde “Nenansa”, Bizans döneminde “Venessa”, Selçuklular döneminde “Evenüz” yer alır. Bu son isim, zamanla “Avanos” hâlini almıştır. “Evenüz”, çanak-çömlek yapılan yer anlamında olup bölgenin kadim çömlekçilik geleneğine işaret eder.

Selçuklu döneminde kurumsallaşan yerleşim, Alaaddin Keykubat adına 1202 yılında yapılan Alaaddin Camii ile mimari olarak iz bırakmıştır. O dönem yalnızca birkaç haneden oluşan yerleşim, çevre bölgelerden gelenlerle büyümüş ve ilk mahallesi “Çavuş Mahallesi” (bugünkü Alaaddin Mahallesi) adını mescidi yaptıran çavuştan almıştır.

Osmanlı döneminde ilçe statüsü kazanan Avanos, kısa bir süreliğine köy statüsüne düşmüş ancak 1887’de halkın girişimiyle tekrar ilçe hâline gelmiştir. 1888'de Kırşehir’e bağlanan ilçe, 1954’te Nevşehir’in vilayet olmasıyla bu ile katılmıştır.

Kızılırmak ve Fizikî Yapısı

Kızılırmak, ilçeyi doğudan batıya ikiye bölen ve Avanos'un hem coğrafyasına hem de kimliğine şekil veren en önemli doğal unsurdur. Tarihte “Marassantia” (Hitit) ve “Halys” (Bizans) adlarıyla anılan Kızılırmak, ilçenin iki yakasını biri taş, biri asma ve ikisi çevre yolu olmak üzere dört köprü ile birbirine bağlar.

1898–1900 yılları arasında inşa edilen taş köprü, Avanoslu Kurena Arif Bey’in katkılarıyla yapılmış, zamanla tahta olan bölümleri betonla yenilenmiş ve 1995’te restore edilmiştir. 1973’te yapılan ve 180 m uzunluğundaki ahşap yaya köprüsü ise, Türkiye’nin ikinci asma köprüsü olma özelliği taşımaktadır.

Irmak taşkınlarına karşı kuzey ve güney kıyıları rıhtımla çevrilmiş; kuzeyde çarşı ve yönetim binalarının, güneyde ise daha çok yerleşim alanlarının bulunduğu görülmektedir.

^{Kızılırmak Taş Köprü (Avanos Belediyesi)}

Mimari ve Kent Dokusu

Avanos’un tarihî yerleşimi, Kızılırmak’ın kuzey kıyısında yer alır. Burada dar sokaklı ve taş döşeli yollarla çevrili, geleneksel taş evler göze çarpar. Bu evlerde "kisir taşı" adı verilen yöresel taş kullanılmış ve yapıların çoğu kemerli, iki katlı yığma yapılardır. Alt katta çardak, tafana, avlu ve taş kemerli odalar, üst katta ise genellikle misafir odaları yer alır. 20. yüzyılın ortalarında bu evlerin bir kısmı afet konutu olarak ırmağın diğer tarafına taşınmıştır. Eski bölge, 1998 yılında yürürlüğe giren koruyucu imar planı ile tekrar ilgi görmeye başlamış ve onarımlarla turizme kazandırılmıştır.

İklim ve Ekonomi

Avanos, kara ikliminin etkisinde olsa da Kızılırmak ve çevre dağların etkisiyle daha ılıman bir hava yapısına sahiptir. İlçede çanakçılık, halıcılık, bağcılık ve turizm, başlıca ekonomik faaliyetlerdir.

Hititler'den bu yana süregelen çanakçılık, hâlen Avanos’un özgün zanaatıdır. İlçe genelinde yaklaşık 50 işlik bulunur ve bu işliklerde yaklaşık 250 kişi çalışır. El sanatı olarak çanakçılık zamanla ticarileşmiş olsa da Avanos hâlâ bu alandaki en canlı merkezlerden biridir.

Halıcılık da bir dönem Avanos ekonomisinin önemli bir parçası olmuştur. Geleneksel kök boya kullanımı zamanla yapay boyalara yerini bırakmış; üretim daha çok pazara yönelik hâle gelmiştir.

Bağcılık ise günümüzde daha çok ev ihtiyacına yönelik olsa da son yıllarda ev şarapçılığı sayesinde tekrar önem kazanmaktadır.

Kültür ve Yaşam

Avanos’un kültürel yapısı, geleneksel şenlikler, halk eğlenceleri ve yerel mizah unsurlarıyla zengindir. “Şemsi’nin Ahmet” gibi nükte ustaları ilçenin halk belleğinde önemli yer tutar. Ramazan öncesi Goyun Ho, üzüm zamanı yapılan Binnik, Hıdırellez ve Cumhuriyet Bayramı’nda yapılan Sin Sin gibi geleneksel kutlamalar hâlâ hatırlanmaktadır.

Yöresel Yemekler

Avanos mutfağı da bu kültürel zenginliği taşır. Testi kebabı, tarhana çorbası, ağ pakla, bağ pilavı, güveç, bazlama ve çığıtma gibi yemekler öne çıkar. Özellikle testi kebabı, özel testilerde pişirilerek geleneksel sunumla servis edilir.

^{Testi Kebabı (Avanos Kaymakamlığı)}

Turistik ve Tarihî Yerler

Avanos, doğal ve kültürel zenginlikleriyle birçok ziyaretçiyi kendine çeker:

• Çanak Atölyeleri: Özellikle kayadan oyulmuş mağaralarda yer alan atölyeler, el sanatları turizmi açısından tercih edilmektedir.
• Yamanlı Kilise: 4–6. yüzyıllar arasında inşa edildiği düşünülen kilise, haç motifleriyle süslenmiştir.
• Çeç Tepesi: Yüksekliği ve yapısı nedeniyle tümülüs olduğu düşünülen, taş yığını şeklinde bir tepedir.
• Saruhan Kervansarayı: 1249 yılında İzzettin Keykavus döneminde inşa edilen Selçuklu eseri, günümüzde turistik amaçlı kullanılmaktadır.
• Paşabağ: Şapka biçimli peribacaları ve içindeki Aziz Simon Şapeli ile ünlüdür.
• Zelve: Üç vadiden oluşan ve birçok kiliseye ev sahipliği yapan bu bölge, erken Hristiyanlık döneminin önemli merkezlerinden biridir.
• Çavuşin Köyü: Deprem nedeniyle taşınmış olan köyde tarihî kiliseler yer alır.
• Özkonak Yeraltı Şehri: 1972’de bulunan dört katlı yeraltı yerleşimi, savunma sistemleri ve tıhraz taşlarıyla dikkat çeker.
• Belha Sarayı: MS. 6. yüzyıla tarihlenen, büyük ölçüde yıkılmış bir yapı kalıntısıdır.
• Kum Sekisi: Henüz yeterince araştırılmamış, tarihî bir kalıntı olabileceği düşünülen bölgedir.

^{Paşabağ (Avanos Belediyesi)}