Nevşehir Kalesi, Nevşehir il merkezinde, 1.285 metre rakımlı hâkim bir tepenin üzerinde yer alan kaledir. Kale, şehir merkezine yakın konumu ve etrafındaki Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait kaya yerleşimi kalıntılarıyla dikkat çeker. Asimetrik planlı olan yapı, bulunduğu tepenin yönelimine paralel şekilde uzanmakta, doğu ve batı olmak üzere iki kapıya sahiptir. Batı kapısı yuvarlak kemerli olup 2,10 metre genişliğinde ve 2,45 metre yüksekliğindedir. Doğu kapısı ise dikdörtgen formda, düz atkı taşlı olup 1,52 x 3,40 metre ölçülerindedir. Her iki kapının yanlarında sivri kemerli nişler bulunmaktadır.

Mimari Yapısı ve Malzeme Özellikleri

Kale, dört dairesel burçla desteklenmiş surlara sahiptir. Surların yüksekliği 5,50 ile 6,75 metre arasında değişmekte olup kale yaklaşık 1.288 metrekarelik bir alan kaplamakta olup çevresi 196,53 metredir. Seğirdim yollarına kuzey ve güneydeki merdivenlerle ulaşılmaktadır. Savunma sistemi 46 küçük bölümden oluşmakta ve her bölümde savunma açıklıkları yer almaktadır. Kale, kabayonu işlenmiş yerel kara taş ve düzgün kesme sarı taş ile inşa edilmiştir. Duvarlarda farklı dönemlere ait onarım harçları da gözlemlenmektedir.

Arkeolojik Bulgular ve Kazı Çalışmaları

2018 yılında gerçekleştirilen kurtarma kazılarında kaleye ait inşa ve kullanım sürecine dair sınırlı veriler elde edilmiştir. Kazı alanlarında yapı temellerine dair net bulgulara ulaşılamamış, bulunan kandil, seramik ve lüle parçaları kalenin özellikle Geç Osmanlı Dönemi’nde kullanım gördüğünü göstermiştir. Kazılarda konut yapımına dair arkeolojik veriye rastlanmaması, daha önce arşiv belgelerinde belirtilen konut inşa faaliyetlerinin gerçekleşmediği yönünde yorumlanmıştır.

Tarihlendirme Tartışmaları

Kalenin inşa tarihine dair farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı kaynaklar yapının Selçuklu dönemine ait olduğunu belirtmiş ancak bu tarihlendirmeyi destekleyen somut veriler sunulmamıştır. Diğer yandan Nevşehir Kültür Envanteri'nde yapının Bizans Dönemi’nde inşa edildiği ifade edilmiştir. Ancak bu bilgiye dayanak oluşturan detaylar verilmemiştir. Kale yakınlarında bulunan altıncı yüzyıla ait haç kabartmalı mekânlar, bölgedeki Bizans Dönemi yerleşiminin varlığına işaret etmektedir. Kaleye ait en erken tarihli yazılı belge, 18. yüzyılda Damat İbrahim Paşa döneminde kalenin yeniden inşa edildiğini belirten Osmanlı arşiv belgeleridir. Ayrıca İsmail Çerçi’nin aktardığına göre, kalenin batı kapısına ait 1874 tarihli kitabe, kalenin Bizans kökenli olduğu ve Karamanoğulları tarafından ihya edildiği bilgisini vermektedir.

İşlevi ve Kullanımı

Kalenin stratejik bir noktada konumlanması, erken dönemlerde gözlem ya da karakol işlevi görmüş olabileceği fikrini desteklemektedir. Arap-Bizans mücadeleleri dönemine ait belgelerde bölgede çeşitli tahkimatların varlığı belirtilse de Nevşehir Kalesi’nin adı geçmemektedir. Yapının askeri işlevlerinden ziyade, özellikle Damat İbrahim Paşa döneminde inşa edilen diğer yapılarla birlikte, Nevşehir’in imar politikasında simgesel bir unsur olarak öne çıktığı düşünülmektedir.

Onarımlar ve Sonraki Dönem Kullanımı

Damat İbrahim Paşa dönemine ait arşiv belgelerinde kalenin yeniden inşa edildiği, içine konut yapılmasının planlandığı, ancak alan yetersizliğinden ötürü bu planın kısmen hayata geçirilebildiği belirtilmektedir. 19. ve 20. yüzyıllarda kalede çeşitli onarımlar yapılmıştır. 1874 yılında gerçekleştirilen bir onarımda batı kapısı yenilenmiş, 1950’li yıllarda tekrar bir tamirat yapılmıştır. Günümüzde kalenin iç kısmı park alanı olarak kullanılmaktadır.