Ayvalık, Türkiye'nin kuzeybatısında, Balıkesir iline bağlı turistik ve tarihi açıdan önemli bir ilçedir. Ayvalık, Balıkesir'in en batısında, Ege Denizi kıyısında bulunur. Osmanlı Dönemi'nden itibaren önemli bir ticaret ve denizcilik merkezi olmuş, 19. yüzyılda ise zeytinyağı üretimi ile ekonomik yapısını güçlendirmiştir. Ayvalık, kış aylarında nispeten küçük bir kasaba nüfusuna sahipken, yaz mevsimlerinde turizmin etkisiyle önemli bir nüfus artışı yaşamaktadır. Tarih boyunca farklı uygarlıklara ev sahipliği yapmış olan bu bölge, 2017 yılından itibaren UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'nde yer almaktadır. ^【1】

Tarihi

Antik Çağ

Antik Çağ'da Ayvalık Adaları, "Hekatonisa" adıyla anılmaktaydı. Adaların en büyüğü olan Nesos (günümüzde Cunda veya Alibey Adası), Apollon’a ithafen bu isimle anılmaktaydı. Apollon Adaları olarak da bilinen bu bölgede Nesos dışında Chalkis, Pordoselene ve Kydonia gibi önemli antik yerleşim yerleri bulunmaktaydı. Antik kaynaklarda Chalkis, Pordoselene ve Nasos’tan sıklıkla bahsedilirken, Kydonia hakkında bilinen en önemli bilgi, Roma yazarı Plinius’un burada ünlü bir sıcak su kaynağının bulunduğunu aktarmasıdır. Chalkis ve Pordoselene zamanla yok olmuş, ancak Kydonia ve Nesos, sırasıyla Ayvalık ve Cunda (Alibey Adası) olarak günümüze ulaşmıştır.

Günümüzde eski Kydonia olduğu düşünülen bölgede geniş çaplı bir arkeolojik çalışma yapılmamış olmasına rağmen, bölgeden çıkarılan seramik parçaları Helenistik (MÖ 330-30) ve Roma (MÖ 30-MS 395) dönemlerine ait izler taşımaktadır. Arkeologlar, Roma Dönemi’nde şehrin en parlak zamanını yaşadığını, Bizans Dönemi’nde ise önemini yavaş yavaş kaybettiğini düşünmektedirler. Zamanla, yerleşim Ayvalık’taki İlkkurşun Tepesi eteklerine doğru kayarak burayı bölgenin merkezi hâline getirmiştir.

Bizans Dönemi

Bizans İmparatorluğu döneminde Ayvalık, dini merkezlerden biri olarak önem kazanmıştır. Bölgedeki Taksiyarhis Kilisesi ve manastırlar, bu dönemde inşa edilerek önemli dini yapılar hâline gelmiştir. Bizans Dönemi’nde Ayvalık, deniz ticareti açısından stratejik bir konumda bulunuyordu.

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Ayvalık, 1430-1440 yıllarında bugünkü formunu kazanmaya başlamıştır. Şehir, başlangıçta limana hakim bir tepe üzerine kurulmuş, Osmanlı'nın Doğu Roma İmparatorluğu'na karşı gerçekleştirdiği fetih hareketleri sırasında Alibey Adası'nda bir deniz üssü oluşturulmuştur. Zaman içinde bölgeye Rum nüfusun yerleşmesiyle şehir hızla gelişmiş ve Osmanlı hâkimiyetinde ticari bir merkez hâline gelmiştir.

Osmanlı arşivlerinde Ayvalık adının geçtiği ilk belge 1772 yılına ait bir fermandır. Bu fermanın, 1770 yılında Çeşme Muharebesi'nden dönen ve daha sonra sadrazam olan Cezayirli Hasan Paşa tarafından çıkarıldığı düşünülmektedir. 1789'dan itibaren Ayvalık, Osmanlı topraklarında gayrimüslimlerin özerk bir şekilde yaşadığı ender bölgelerden biri olmuştur. Ancak, 1821’deki Yunan Ayaklanması ile birlikte özerklik sona ermiş ve bölge boşaltılmış, 1840 yılında Karesi Sancağına bağlı bir ilçe hâline getirilmiştir. Rumların bir kısmının dönmesine izin verilse de, Ayvalık eski canlılığını tam anlamıyla geri kazanamamıştır.

Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda gerçekleştirdiği nüfus sayımlarına göre, 1891 yılında kentte yaşayan 21.666 kişinin 21.486’sı Rum, 180’i ise Türklerden oluşmaktaydı. 20. yüzyılın başlarında Ayvalık, 30.000 nüfuslu bir kent hâline gelmiş ve bölgedeki ticaret Avrupa ile bağlantılı şekilde gelişmiştir. Zeytinyağı, balmumu, şarap, sabun gibi ürünler ihraç edilirken; şeker, kahve, yün ve pamuklu kumaş gibi mallar ithal edilmiştir. Fransız ve Avusturya-Macaristan gibi ülkelerin kentte konsoloslukları bulunmuş, Osmanlı Bankası ve Atina Bankası gibi finans kuruluşları faaliyet göstermiştir.

1821 Yunan Ayaklanması ve Sonrası

1821’de Ayvalık’ta yaşayan Rumların Yunan bağımsızlık ayaklanmasına katılması üzerine Osmanlı yönetimi bölgedeki nüfusu büyük ölçüde boşaltmıştır. Daha sonra Rumların bir kısmının geri dönmesine izin verilse de, şehir eski canlılığını tam anlamıyla geri kazanamamıştır.

1923 Lozan Mübadelesi

Lozan Antlaşması kapsamında gerçekleştirilen 1923 nüfus mübadelesi ile Ayvalık’ta yaşayan Rumlar Yunanistan’a göç etmiş, bölgeye Anadolu’nun farklı yerlerinden gelen Türk nüfus yerleştirilmiştir. Bu göç hareketi, Ayvalık’ın demografik ve kültürel yapısında büyük değişiklikler yaratmıştır.

Cumhuriyet Dönemi ve Günümüz

Cumhuriyet’in ilanından sonra Ayvalık, tarım ve balıkçılıkla geçinen bir kıyı kasabası kimliği taşımaya devam etmiştir. 1980’lerden itibaren turizmin gelişmesiyle birlikte, bölgenin ekonomik yapısı değişmiş ve turizm başlıca geçim kaynaklarından biri hâline gelmiştir. 2017 yılında Ayvalık, UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne dahil edilmiştir.

Coğrafya

Ayvalık, Türkiye'nin Balıkesir iline bağlı bir Ege kıyı ilçesidir ve Midilli Adası’nın tam karşısında konumlanmaktadır. Çam ormanları ve zeytinlikler açısından oldukça zengin bir bölgedir. Batısında Ege Denizi, kuzeydoğusunda Gömeç, güneyinde ise İzmir iline bağlı Dikili ve Bergama ilçeleri bulunmaktadır. Ayvalık’ın kıyıları girintili çıkıntılı bir yapıya sahip olup, burunlar ve koylar doğal liman oluşumlarına imkân tanımaktadır. İlçenin Ege Denizi'ne olan kıyı uzunluğu yaklaşık 34 kilometredir.

Şeytan Sofrası gibi doğal güzellikleriyle tanınan Ayvalık, Midilli Boğazı ile Yunanistan’ın Kuzey Ege Adaları bölgesine bağlı Midilli Adası’ndan ayrılmaktadır. Midilli Adası’nın yönetim merkezi olan Midilli şehri, Ayvalık’tan çıplak gözle görülebilecek kadar yakındır.

İklim

Ayvalık, Akdeniz ikliminin etkisi altında olup, yazları sıcak ve kurak, kışları ise ılık ve yağışlı geçmektedir. Yaz aylarında ortalama sıcaklık 24-34 °C arasında değişirken, kış aylarında ise ılıman hava koşulları hakimdir. Batıdan esen imbat rüzgârları yaz aylarında ilçeyi serinletirken, bazı dönemlerde meltem rüzgârlarının da etkili olduğu görülmektedir. Kaz Dağları yönünden gelen serin esintiler de zaman zaman ilçede hissedilir.^【2】

Adalar

Ayvalık, irili ufaklı birçok adadan oluşan bir bölgedir. İlçeye bağlı 22 ada bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü olan Alibey (Cunda) Adası, 1964 yılında inşa edilen köprülerle Lale Adası’na ve oradan ilçe merkezine bağlanmıştır. Bu köprülerden biri, Türkiye’nin ilk boğaz köprüsü olma unvanına sahiptir. 1995 yılında alınan kararla Alibey Adası dışındaki tüm Ayvalık Adaları, millî park ilan edilerek yerleşime kapatılmıştır.

Adalar arasında tarihî ve turistik öneme sahip olanlardan biri de Tımarhane Adası’dır. Osmanlı döneminde, Ayvalık’ta yaşayan Rumların fazla alkol tüketmeleri durumunda sert rüzgârlarıyla akıllarını başlarına toplamaları için bu adaya gönderildikleri söylenmektedir. Bu sebeple ada, zamanla “Tımarhane Adası” olarak anılmaya başlanmıştır. Ayrıca Kaşık, Poyraz, Kamış, Büyükkuruada ve Güvercinada gibi birçok küçük ada da Ayvalık’ın doğal güzellikleri arasında yer almaktadır.^【3】

Nüfus

Ayvalık, kış aylarında küçük bir sahil kasabası nüfusuna sahipken, yaz aylarında turizmin etkisiyle nüfusunda büyük artış gözlemlenmektedir. İlçeye yazlıkçıların ve turistlerin gelmesiyle birlikte nüfus geçici olarak birkaç katına çıkmaktadır. 2025 itibarıyla nüfusu 75.126'dır.^【4】

Ekonomi

Tarım ve Sanayi

Ayvalık ekonomisi büyük ölçüde tarım ve turizme dayanmaktadır. İlçede en yaygın tarımsal faaliyet zeytincilik olup, bölgedeki arazilerin yaklaşık %70’i zeytinliklerle kaplıdır. Türkiye genelinde bulunan 110 milyon zeytin ağacının yaklaşık 2,5 milyonu Ayvalık sınırları içinde yer almaktadır. Zeytin, yalnızca gıda olarak değil, aynı zamanda sabun ve zeytinyağı sanayisi için de önemli bir hammaddedir. İlçede bulunan sanayi tesisleri, zeytinyağı ve sabun üretimi üzerine yoğunlaşmıştır. Bunun yanı sıra, pamuk, çam fıstığı ve mandalina gibi tarım ürünleri de yetiştirilmektedir. Bağyüzü Köyü'nde yetiştirilen Kozak üzümü, bölgenin tanınan ürünlerinden biridir. Son yıllarda, turfanda sebzecilik ve Kozak çam balı üretimi de önem kazanmaya başlamıştır.

Balıkçılık da Ayvalık ekonomisinin temel taşlarından biridir. Ege Denizi’ne kıyısı olması nedeniyle ilçede balıkçılık oldukça gelişmiştir. Bölgedeki balık restoranları, hem yerel halkın hem de turistlerin uğrak noktalarından biridir.

Turizm

Turizm, Ayvalık ekonomisinin en dinamik sektörlerinden biridir. İlçede doğal güzellikler, tarihi yapılar ve sahil turizmi önemli yer tutmaktadır. Şeytan Sofrası gibi doğal seyir noktaları, yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekerken, Ayvalık merkezinde bulunan eski Rum evleri ve tarihi yapılar, kültürel turizme katkıda bulunmaktadır. Özellikle Sarımsaklı Plajları ve Alibey Adası’nda deniz turizmi önemli bir yer tutmaktadır.

1994 yılında yapılan bir çalışmaya göre, ilçede 1842-1914 yılları arasına ait 363 tarihi bina bulunmaktadır. Son yıllarda Ayvalık, Ege Adaları’ndan gelen günübirlik turistlerin de ilgisini çekmektedir. Özellikle Yunanistan’ın Midilli Adası’ndan gelen turistler, alışveriş için ilçeyi sıkça ziyaret etmektedir. Ayvalık merkezinde her perşembe kurulan pazar, Yunan turistlerin ilgisini çeken en önemli noktalardan biri olmuştur. Bu artan turizm hareketliliği, Ayvalık ile çevresindeki ilçeler arasında ekonomik rekabeti de beraberinde getirmiştir.

Kültür

Mutfak

Ayvalık, mutfağıyla da öne çıkan bir ilçedir. İlçeye özgü en bilinen yiyeceklerden biri, sucuk, kaşar peyniri, turşu, mayonez ve ketçap gibi malzemelerle hazırlanan Ayvalık tostudur. Ayrıca Balıkesir yöresinde yaygın olarak yapılan Höşmerim tatlısı, Ayvalık’ta da sıkça tüketilen bir tatlıdır. Deniz ürünleri açısından da oldukça zengin olan Ayvalık’ta, özellikle papalina (çaça) balığı meze olarak tüketilmektedir. Balık ızgara veya zeytinyağında unla kızartılarak servis edilmektedir. Zeytinyağlı yemekler, Ayvalık mutfağının temelini oluştururken, son yıllarda zeytinli dondurma gibi yenilikçi lezzetler de ilgi çekmektedir.

Kültürel ve Doğal Zenginlikler

Sarımsaklı Plajları: Ayvalık’ın Küçükköy beldesinde bulunan ve 12 kilometrelik uzunluğa sahip plajlardır.
Alibey Adası (Cunda Adası): Ayvalık Adaları içinde yerleşime açık tek adadır. 1964 yılında yapılan köprü sayesinde kara yoluyla ulaşım sağlanmaktadır.
Ayvalık Adaları: En büyüğü Alibey Adası olan takımada, 1995 yılında millî park ilan edilmiştir ve Alibey Adası dışında kalan adalar yerleşime kapatılmıştır.
Şeytan Sofrası: Ayvalık’ın yüksek tepelerinden birinde yer alan, tüm Ayvalık Adaları ve Midilli Adası’nı görebileceğiniz doğal bir seyir noktasıdır. Burada bulunan eski lav birikintisinde Şeytan’ın ayak izinin bulunduğuna inanılmaktadır.

Cami ve Kiliseler

Ayvalık, tarihî cami ve kiliseleriyle dikkat çekmektedir:

Agia Paraskevi Manastırı: Tımarhane Adası’nda bulunan bu manastırdan geriye yalnızca küçük bir kısmı kalmıştır. Meryem Ana’nın mezarının burada olduğuna dair efsaneler bulunmaktadır.
Saatli Cami (Agios Yannis Kilisesi): İlçenin merkezinde yer alan bu yapı, önceden bir kilise iken 1928 yılında camiye çevrilmiştir.
Taksiyarhis Kilisesi: 1873 yılında inşa edilen bu kilisenin çanı, II. Dünya Savaşı döneminde haberleşme amacıyla kullanılmış olup, dünyanın en büyük çanlarından biri olduğu ortaya çıkmıştır.
Hamidiye Camii: Sultan II. Abdülhamid tarafından 19. yüzyılın ikinci yarısında yaptırılmış olup, kırmızı taşlardan inşa edilmiştir.
Ayazma Kilisesi: 1890 yılında inşa edilen bu kilisenin adını, içeride bulunan ve kutsal kabul edilen sudan aldığı düşünülmektedir. Neo-klasik tarzda inşa edilmiş olan yapı, bir dönem zeytinyağı fabrikası olarak kullanılmış, günümüzde ise müze haline getirilmek için kamulaştırılmıştır.

Ayvalık