Güney Azerbaycan, İran’ın kuzeybatısında, Azerbaycan Türklerinin yoğun olarak yaşadığı bir bölgedir. Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı (AMDT), 19 Mart 2006'da bu bölgede kurulan ve Güney Azerbaycan Türklerinin kendi kaderini tayin etme hakkını savunan siyasi bir teşkilattır.
Teşkilat, faaliyetlerini doğrudan İran sınırları içinde yürütmesi bakımından benzer hareketlerden ayrılmaktadır. AMDT’nin temel hedefi, Güney Azerbaycan’ın ulusal kurtuluşunu sağlamak, yani bölgeyi bağımsızlığına kavuşturmaktır. AMDT, İran’daki Azerbaycan Türklerinin bağımsızlık talebini dile getiren başlıca örgütlerden biri konumundadır.
Kuruluş Süreci
AMDT’nin kuruluşu, İran’daki Azerbaycan Türklerinin maruz kaldığı sosyo-politik baskılara karşı yükselen tepki dalgasının bir parçası olarak değerlendirilebilir. 1990’lı yılların sonu ve 2000’li yılların başlarında, İran yönetiminin etnik ve dilsel haklar konusundaki reform vaatlerini yerine getirmemesi, Güney Azerbaycan’daki milliyetçi duyarlılıkları artırmıştır. Özellikle dönemin Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi’nin anadilde eğitim gibi konularda verdiği sözlerin tutulmaması, daha ılımlı kesimleri dahi muhalefete yönlendirmiştir. Bu bağlamda, Azerbaycan Türkleri arasında kendi geleceklerini tayin etme isteği güçlenmiş ve yeni örgütlenmelere zemin hazırlamıştır.
AMDT, tam da böyle bir ortamda, Ocak 2006’da Güney Azerbaycan’da kurulmuştur. Kurucuları, İran’ın kuzeybatısındaki Türk nüfusunun haklarını savunmak ve bu nüfusun siyasi kaderini bizzat belirlemesini sağlamak amacındaydı. Teşkilat, daha ilk günden itibaren halkların kendi kaderini tayin etme hakkı ilkesini temel almış ve kendisini Güney Azerbaycan’da bu ilke doğrultusunda mücadele eden bir oluşum olarak tanımlamıştır.
Yapay zeka yardımıyla oluşturulmuştur.
2006 yılının ilerleyen aylarında meydana gelen Karikatür Krizi, örgütün mücadele gerekçesini güçlendiren bir dönüm noktası olmuştur. Mayıs 2006’da İran’da yayımlanan bir gazetenin, Azerbaycan Türklerine hakaret içerikli bir karikatür paylaşması, Tebriz ve Urmiye başta olmak üzere Güney Azerbaycan’ın birçok şehrinde kitlesel isyanlara yol açmıştır. Yüz binlerce kişinin katıldığı bu protestolarda en az 10 kişi hayatını kaybetmiş, yüzlerce kişi yaralanmış ve yüzlercesi de gözaltına alınmıştır. Bir hafta boyunca süren Karikatür Krizi gösterileri, 1979 İslam Devrimi sonrasının en geniş çaplı ayaklanmalarından biri olarak tarihe geçmiştir.
Bu olaylar, Azerbaycan Türkleri arasında yıllardır biriken hoşnutsuzluğun dışavurumu olarak görülmüş; İran vatandaşlığının ortak paydası sayılan Şiilik bağları zayıflarken, milli kimlik bilinci ön plana çıkmıştır. Bu süreç, Güney Azerbaycan halkının kendi dil ve kültürlerine sahip çıkma arzusunu ortaya çıkarmış ve bağımsızlık fikirlerinin yayılmasına ortam hazırlamıştır. AMDT’nin kuruluşu da tam bu dönemde gerçekleşmiş olup yükselen milliyetçi dalganın örgütlü bir ifadesi haline gelmiştir.
Faaliyetleri
AMDT, kurulduğu günden bu yana faaliyetlerini İran içerisindeki yeraltı (yarı gizli) ağlar üzerinden sürdürmektedir. İran’daki siyasi baskının yoğunluğu nedeniyle, örgüt açık kitle etkinliklerinden ziyade, gizlilik içinde propaganda ve teşkilatlanma çalışmaları yürütmektedir. Teşkilat, Güney Azerbaycan’ın Tebriz, Urmiye, Erdebil, Zencan gibi şehirlerinde, halka ulaşmak amacıyla bildiriler, bültenler, el kitapçıkları, broşürler ve dijital materyaller dağıtarak farkındalık yaratmaya çalışmaktadır.
Teşkilat, Güney Azerbaycan’ın bağımsızlığını sağlama hedefini açıkça savunmaktadır. Bu yönüyle, İran’daki diğer Azerbaycan Türkü hareketlerinden ideolojik olarak farklılaşmaktadır. Örneğin, bazı benzer hareketler İran içinde federatif bir çözüm veya kültürel özerklik talep ederken, AMDT doğrudan tam bağımsızlık hedefini benimsemektedir.
Yapay zeka yardımıyla oluşturulmuştur.
AMDT’nin bugüne dek yürüttüğü faaliyetler büyük ölçüde barışçıl propaganda ve sivil itaatsizlik eksenindedir. Yasadışı bir örgüt olarak konumlandırıldığı için açık siyasi parti faaliyetleri yürüttüğüne dair herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Bunun yerine, mevcut İran rejimini uluslararası hukuk ilkeleri çerçevesinde baskı altına almayı amaçlayan bir strateji izlediği gözlemlenmektedir.
Teşkilat, Birleşmiş Milletler’in halkların kendi kaderini tayin hakkını tanıyan karar ve ilkelerine referans alarak meşruiyetini uluslararası düzeyde temellendirmeye çalışmaktadır. Bu doğrultuda, AMDT faaliyetlerinin bir boyutu da yurt dışındaki diaspora örgütleri ve medya aracılığıyla sesini duyurmaktır. Araz News gibi diaspora kaynaklı haber siteleri, AMDT’nin İran içindeki bildiri dağıtımı ve benzeri faaliyetlerine sıkça yer vermekte; teşkilatın bağımsızlık yönündeki söylemini destekleyen haberler paylaşmaktadır.
Günümüzdeki Durumu
Günümüzde AMDT, İran’ın Güney Azerbaycan bölgesindeki varlığını sürdürmekle birlikte, faaliyetlerini yeraltı koşullarında yürütmeye devam etmektedir. Teşkilat, artan baskılar karşısında yapısını koruyabilmek için gizlilik ve hücre tipi örgütlenme prensiplerine bağlı kalmıştır. Her ne kadar kamuoyu önünde faaliyet gösteremese de, ulusal kurtuluş ve bağımsızlık taleplerini devam ettirmektedir.
2020 yılına ait kaynaklar, AMDT’nin hâlâ Güney Azerbaycan’ın İran’dan ayrılması yönündeki söylemini canlı tuttuğunu ve bu hedef doğrultusunda propaganda faaliyetlerini sürdürdüğünü göstermektedir.
Yapay zeka yardımıyla oluşturulmuştur.
İran hükümeti tarafından bölücü ve yasa dışı bir hareket olarak görülen AMDT, resmi siyasetin dışında kalsa da, diaspora ve uluslararası platformlarda varlık göstermeye çalışmaktadır. Bu çabalar sonucu, Güney Azerbaycan meselesi zaman zaman uluslararası insan hakları gündemine taşınmıştır. Ancak, iç dinamikler açısından bakıldığında, örgütün günümüzdeki durumu, yer altında hayatta kalma mücadelesi olarak tanımlanabilir.
Özetle, Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı, Güney Azerbaycan Türklerinin direniş hareketleri içinde kendine özgü yer edinen bir yapı olarak varlığını sürdürmektedir.
