Birinci Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi, 4 Nisan 2025 tarihinde Özbekistan’ın Semerkant kentinde Avrupa Birliği ile Orta Asya ülkeleri (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan) arasında düzenlenen uluslararası diplomatik toplantıdır. Zirve, iki bölge arasındaki ilişkilerin "stratejik ortaklık" düzeyine çıkarılmasına yönelik kararların alındığı ve işbirliği alanlarının belirlendiği çok taraflı bir platformdur.

_{Birinci Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi, 4 Nisan 2025 - Anadolu Ajansı}

Arka Plan ve Hazırlık Süreci

Avrupa Birliği’nin Orta Asya’ya yönelik politikaları ilk olarak 2007 yılında geliştirilen bölgesel strateji ile şekillenmiştir. Bu strateji, 2019 yılında güncellenmiştir. 2023 yılında taraflar arasında imzalanan ortak yol haritası, ilişkilerin derinleştirilmesine yönelik adımların temelini oluşturmuştur. Zirveye hazırlık sürecinde, 2025 yılı Mart ayında Türkmenistan’ın Aşkabat kentinde 20. AB-Orta Asya Bakanlar Toplantısı düzenlenmiştir.

Katılımcılar ve Zirve Programı

Zirveye ev sahipliğini Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev yapmıştır. Avrupa Birliği’ni Avrupa Konseyi Başkanı António Costa ile Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen temsil etmiştir. Orta Asya ülkelerinden zirveye katılan liderler Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman ve Türkmenistan Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhammedov olmuştur.

Zirve programında açılış konuşmaları, genel oturum, resmi öğle yemeği ve aynı gün düzenlenen Semerkant Uluslararası İklim Forumu’nun açılış oturumu yer almıştır.

_{Birinci Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi, 4 Nisan 2025 - Anadolu Ajansı}

Zirvede Ele Alınan Temel Konular

Stratejik Ortaklık ve Ortak Bildiri

Zirve sonunda yayımlanan ortak bildiride, Avrupa Birliği ile Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkilerin "stratejik ortaklık" düzeyine çıkarıldığı açıklanmıştır. Bildiride; uluslararası hukuk normlarına bağlılık, Afganistan’ın istikrarı için işbirliği, Ukrayna'daki savaşın barışçıl yollarla çözülmesi gerektiği yönündeki vurgu ve güvenlik meselelerine hazırlık mesajları yer almıştır.

Ekonomi, Ticaret ve Yatırım Alanları

Avrupa Birliği, Küresel Geçit Girişimi (Global Gateway) kapsamında Orta Asya’ya yönelik 12 milyar avroluk yatırım paketi açıklamıştır. Paket kapsamında ulaştırma altyapısı için 3 milyar avro, kritik ham maddeler için 2,5 milyar avro, su, enerji ve iklim projeleri için 6,4 milyar avro ve dijital bağlantı alanlarına yönelik yatırımlar planlanmıştır. AB, Trans-Hazar Ulaşım Koridoru'na ilişkin yatırımlar kapsamında yatırımcı forumlarının düzenlenmesini ve Avrupa Yatırım Bankası’nın Orta Asya Bölge Ofisi'nin Özbekistan’da açılmasını gündeme almıştır.

Enerji ve Nadir Elementler

Zirvede enerji güvenliği ve yenilenebilir enerji projeleri öne çıkan başlıklardan biri olmuştur. Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev, ülkesinin AB’nin petrol ihtiyacının %13’ünü karşıladığını ve Hazar üzerinden Avrupa’ya yönelik "yeşil enerji hattı" çalışmalarını başlattıklarını açıklamıştır. Ayrıca, Kazakistan’ın 24 kritik ham maddenin 19’unu ürettiği, bu nedenle AB için stratejik önem taşıdığı vurgulanmıştır. Bu çerçevede Astana'da nadir toprak elementlerine ilişkin bir araştırma merkezi kurulması önerilmiştir.

_{Birinci Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi, 4 Nisan 2025 - Anadolu Ajansı}

Yenilenebilir Enerji ve İklim Gündemi

Kırgızistan, hidroelektrik santral projelerine Avrupa sermayesinin katılımını talep etmiştir. Tacikistan, hidroelektrik dahil olmak üzere yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesini hedeflediğini açıklamıştır. Tacikistan ayrıca, 2037 yılına kadar ülkenin enerji üretiminin tamamını yenilenebilir kaynaklardan sağlamayı planladığını duyurmuştur. Su yönetimi, Aral bölgesi kalkınması ve biyolojik çeşitlilik konuları gündeme alınmıştır.

Ulaşım, Lojistik ve Dijitalleşme

Ulaşım altyapısının modernizasyonu, sınır geçişlerinin kolaylaştırılması ve dijital bağlantı zirvede ele alınan konular arasında yer almıştır. Trans-Hazar Koridoru’na yönelik yatırımların Güney Kafkasya’da barış ve istikrar koşuluna bağlı olduğu belirtilmiştir. Avrupa Birliği, dijitalleşme, veri altyapısı ve e-ticaret alanlarında işbirliğini artırma planlarını paylaşmıştır.

Eğitim, Kültürel İlişkiler ve Parlamenter Diyalog

Zirvede Avrupa üniversiteleriyle ilişkilerin artırılması, kontenjanların yükseltilmesi ve eğitim alanında işbirliği gündeme getirilmiştir. Tacikistan, Avrupa üniversitelerinin ülkede şube açmasını talep etmiştir. Özbekistan, bir Orta Asya-AB Parlamentolar Forumu kurulmasını önermiştir.

Güvenlik ve Dış Politika

Zirvede taraflar, çok taraflı sistemin güçlendirilmesi ve yeniden yapılandırılması gerektiği yönündeki görüşlerini paylaşmıştır. Rusya-Ukrayna Savaşı bağlamında tarafsız kalan Orta Asya ülkeleri, diplomatik çözüm yollarına destek verdiklerini bildirmiştir. Avrupa Birliği, yaptırımların delinmesini önlemek amacıyla bölge ülkeleriyle işbirliğini sürdürmeyi hedeflediğini belirtmiştir.

Geleceğe Yönelik Kararlar

Zirvede her iki yılda bir benzer zirvelerin düzenlenmesi, bölgesel yatırım forumlarının artırılması ve ulaştırma, enerji, dijitalleşme, eğitim ve çevre alanlarında işbirliklerinin genişletilmesi yönünde kararlar alınmıştır. Zirvede ayrıca, stratejik ortaklığın somut projelerle desteklenmesine yönelik irade beyan edilmiştir.

Temel Kararlar ve İşbirliği Alanları

Zirvede taraflar, Birleşmiş Milletler Şartı ve uluslararası hukukun temel ilkeleri doğrultusunda tüm devletlerin egemenliğine ve toprak bütünlüğüne saygı taahhüdünde bulunmuştur. Bildiride, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 541 (1983) ve 550 (1984) sayılı kararlarına bağlılık vurgulanmıştır. Söz konusu kararlar, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ilanını geçersiz saymakta ve diğer devletleri bu oluşumu tanımamaya çağırmaktadır.

Ayrıca, AB tarafından toplam 12 milyar Euro değerinde yatırım taahhüdü gündeme getirilmiş; enerji geçişi, yeşil ve dijital dönüşüm, ulaştırma altyapısı (özellikle Orta Koridor ve Trans-Hazar ulaşım ağları), iklim değişikliğiyle mücadele ve su kaynaklarının verimli kullanımı gibi alanlarda kapsamlı işbirliği vurgulanmıştır​.

Özellikle Afganistan’daki insani durum, insan hakları, hukukun üstünlüğü, kadın ve çocuk hakları, ifade özgürlüğü, iklim krizi ve sürdürülebilir su yönetimi gibi çok sayıda küresel mesele de zirvede gündeme gelmiştir. Taraflar ayrıca, yaptırımların dolanmasının engellenmesi konusunda ortak çalışma iradesini bildirmiştir.

Kıbrıs Meselesi ve Diplomatik Yansımalar

Zirvede yayımlanan bildirinin 4. maddesi, AB'nin uzun süredir benimsediği Kıbrıs politikası çerçevesinde diplomatik bir boyut taşımıştır. Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan, zirveden kısa süre önce Kıbrıs Cumhuriyeti'ne büyükelçi atayarak bu ülke ile diplomatik ilişkilerini kurumsallaştırmıştır​.

Bildirideki BM kararlarına açık atıf ve diplomatik gelişmeler, özellikle Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) nezdinde eleştirilmiştir. Türkiye, konuyla ilgili resmi bir açıklamada bulunmazken, KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar, AB ile yapılan bu anlaşmaların, Kuzey Kıbrıs’ın Türk Devletleri Teşkilatı’ndaki (TDT) yükselen görünürlüğünü engellemeyi hedeflediğini ifade etmiştir​. Tatar, Türk devletlerinin Rum tarafı ile ilişkilerinde daha dikkatli olmaları gerektiğini ve bu tür anlaşmalarda Kıbrıs Türk halkının statüsünün de gözetilmesi gerektiğini belirtmiştir.

Tatar’ın açıklamasında ayrıca, söz konusu BM kararlarının muhtemel siyasi ve diplomatik sonuçlarının Türk devletleri tarafından yeterince değerlendirilmediği yönünde kaygı dile getirilmiştir. AB ile ilişkilerin doğal olduğunu belirten Tatar, Türk devletlerinden KKTC ile de dengeli ilişki kurmaları yönünde beklentilerini dile getirmiştir​.

Semerkant Zirvesi, AB’nin Orta Asya ile ilişkilerini sadece ekonomik düzeyde değil, siyasi ve jeostratejik düzeyde de kurumsallaştırma çabası olarak değerlendirilmektedir. Çin'in bölgedeki etkisinin arttığı ve Rusya’nın Ukrayna’daki askeri faaliyetlerinin sürdüğü bir dönemde gerçekleşen zirve, AB’nin Orta Asya’daki varlığını pekiştirmeyi amaçlayan yeni dönem girişimlerinin somut göstergelerinden biri olarak görülmektedir.