Türk Devletleri Teşkilatı, Türk dili konuşan devletler arasında siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal iş birliğini artırmak amacıyla kurulmuş uluslararası bir örgüttür. Eski adıyla Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi olan teşkilat, 2009 yılında Nahçıvan Anlaşması ile resmen kurulmuş ve 2021 yılında İstanbul Zirvesi'nde adı "Türk Devletleri Teşkilatı" olarak değiştirilmiştir.

Türk Devletleri Teşkilatı günümüzde Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkiye'den oluşan beş tam üye devlete sahiptir. Macaristan, Türkmenistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ise teşkilatta gözlemci ülke statüsündedir.

^{Türk Devletleri Teşkilatı Üye ve Gözlemci Üye Devletleri (Turkic States Quarterly Economic Outlook)}

Tarihçe

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla 1991 yılında Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan bağımsızlıklarını kazanmış; Türkiye bu devletleri tanıyan ilk ülke olmuştur. Ardından Türkiye'nin ev sahipliğinde 1992 yılında Ankara’da düzenlenen Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirvesi ile Türk Devletleri Teşkilatının kuruluş süreci başlamıştır. Bu zirve, bağımsızlığını kazanan Türk devletleri arasındaki çok taraflı iş birliğinin ilk adımı olmuştur​. 1992-2008 arasında gerçekleştirilen zirvelerde ağırlıkla kültür, eğitim ve dil birliği konuları ele alınmıştır.

Dönüm noktası, 2–3 Ekim 2009’da Nahçıvan’da imzalanan Nahçıvan Anlaşması olmuştur. Kurucu ülkeler olan Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan tarafından imzalanan bu anlaşmayla “Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi” kurulmuş, örgüt uluslararası hukukta hükûmetler arası bir teşkilat statüsü kazanmıştır. 2010 İstanbul Zirvesi’nde “Türk Konseyi” adı benimsenmiş, 2011’de Almatı Zirvesi ile düzenli toplantılar başlamıştır.

Özbekistan konseye 2019 yılında katılmıştır. Macaristan 2018’de, Türkmenistan 2021’de ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 2022’de gözlemci üye statüsü edinmiştir. Teşkilat, 2021’de düzenlenen İstanbul Zirvesi ile "Türk Devletleri Teşkilatı" adını alarak daha kurumsal bir yapıya kavuşmuştur​. Teşkilatın genel merkezi İstanbul'dadır.

^{Türk Devletleri Teşkilatı Bayrağı (Türk Devletleri Teşkilatı)}

Organizasyon Yapısı

İdari Yapı

Türk Devletleri Teşkilatı, çeşitli organlar aracılığıyla faaliyet göstermektedir:

• Devlet Başkanları Konseyi: En üst karar alma organıdır ve üye devletlerin liderlerinden oluşur. Zirveler düzeyinde toplanır ve stratejik yönelimleri belirler.
• Dışişleri Bakanları Konseyi: Devlet başkanları tarafından belirlenen kararların uygulanmasını sağlar.
• Kıdemli Memurlar Komitesi: Teşkilatın teknik ve bürokratik işlerini yürütür.
• Aksakallar Konseyi: Teşkilatın geleneksel ve kültürel mirasına yönelik önerilerde bulunan danışma organıdır. Tecrübeli devlet adamları ve kanaat önderlerinden oluşur.
• Sekretarya: Teşkilatın merkezî idari yapısını oluşturur ve İstanbul'da bulunmaktadır​.

^{Türk Devletleri Teşkilatı Genel Sekreterliği (Fotoğraf: Neriman Sena Külünk)}

Alt Kuruluşlar

Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY)

1993 yılında Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Türkiye tarafından kurulmuştur. Merkezi Ankara'dadır. Türk halkları arasındaki kültürel bağları güçlendirmek amacıyla faaliyet gösterir. Ortak değerlerin tanıtılması ve gelecek nesillere aktarılması için çeşitli kültürel etkinlikler gerçekleştirir. Bu amaçla Nevruz kutlamaları ve “Türk Dünyası Kültür Başkenti” ilanları bu teşkilat tarafından yürütülür.

Türk Akademisi

2012 yılında Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye tarafından kurulmuştur. Türk dili, tarihi ve kültürü araştırmalarını koordine etmek ve akademik projeleri desteklemeyi amaçlar. Bu doğrultuda bilimsel yayınlar hazırlar ve uluslararası sempozyumlar düzenler.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA)

Azerbaycan Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti, Kırgız Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti Parlamento Başkanları tarafından 2008'de kurulmuştur. Merkezi Bakü’de bulunan TURKPA, parlamenter diplomasi yoluyla üye devletler arasında siyasi diyaloğu ve yasama iş birliğini geliştirmeyi amaçlayan uluslararası bir örgüttür. Ortak yasa önerileri ve raporlar hazırlar.

Türk Kültür ve Miras Vakfı

Türk dünyasının kültürel mirasının korunması ve uluslararası düzeyde tanıtılmasını hedefler. Tüzüğü 2012'de kabul edilen vakıf 2015'te faaliyetlerine başlamıştır. Genel Sekreterliği Bakü'dedir. Türk kültür ve mirasını korumak amacıyla; restorasyon, tanıtım, eğitim, sergi, seminer, atölye gibi birçok farklı alanda etkinlik yürütmeyi hedefler.

Türk Ticaret ve Sanayi Odası (TTSO)

2019 yılında kurulmuştur. Genel sekreterliği İstanbul'dadır. Ticaret ve sanayide üye devletler arasındaki iş birliğini geliştirerek ülkelerin kalkınmasını ileri seviyeye taşımayı amaçlar.

Türk Yatırım Fonu (TYF)

Türk devletlerinin kurduğu ilk ortak finans kurumu olup 2023 yılında kurulmuştur. Kuruluş amacı üye ülkelerde ticari ve ekonomik iş birliğini güçlendirmektir. Fon; tarım, enerji, lojistik, sanayi, turizm, eğitim ve çevre gibi birçok alandaki projeleri destekleyerek üye devletlerin sosyoekonomik kalkınmasına katkı sağlamayı hedefler.

Desteklenen Kuruluş ve Projeler

Türk Üniversiteler Birliği (TÜRKÜNİB)

Türk Üniversiteler Birliği’nin kurulmasına 2012 ve 2013 yılında yapılan zirvelerde alınan karar neticesinde 2013'te İstanbul’da kurulmuştur. Birliğin temel amacı, Türk Devletleri Teşkilatı çerçevesinde üye ülkelerdeki üniversiteler arasında öğrenci ve akademisyen değişimini teşvik etmek, ortak araştırma projeleri yürütmek ve ortak diploma programları geliştirmek suretiyle Türk dünyasında yükseköğretim alanında bütünleşmeyi sağlamaktır.

Orhun Değişim Programı

Türk Devletleri Teşkilatı çatısı altında yükseköğretim alanında iş birliğini güçlendirmek amacıyla geliştirilmiş uluslararası bir öğrenci ve akademisyen değişim programıdır. Türk Üniversiteler Birliği'nin kurulması ile gündeme gelen Orhun Değişim Programı, 2017 yılından itibaren üye devletlerin üniversiteleri arasında uygulanmaya başlanmıştır. Program, öğrencilerin ve öğretim elemanlarının karşılıklı değişimini, ortak derslerin okutulmasını, diploma denklik süreçlerinin kolaylaştırılmasını ve ortak akademik projelerin yürütülmesini hedeflemektedir.

Ortak Alfabe Çalışmaları

Türk Devletleri Teşkilatı bünyesinde, üye ülkelerin farklı alfabeleri yerine ortak bir alfabe standardı geliştirmesini amacıyla Türk Dil Kurumu ve Uluslararası Türk Akademisi’nin katkılarıyla Türk Dünyası Ortak Alfabe Komisyonu oluşturulmuş ve ilk toplantı Mayıs 2023’te Astana’da gerçekleştirilmiştir. Bu girişim, üye ülkelerin ortak bir alfabe altında birleşerek Türk dillerinin yakınlaşmasını, ortak yayınların ve ders materyallerinin hazırlanmasını, dijitalleşme sürecinde yazılım ve teknoloji alanında kolaylık sağlamayı hedeflemektedir.

Orta Koridor Projesi (Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Güzergâhı)

Orta Koridor, Türk Devletleri Teşkilatı çerçevesinde ön plana çıkan ve Çin’den başlayarak Orta Asya, Hazar Denizi, Kafkasya ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya uzanan uluslararası ulaştırma hattını ifade eder. Resmî adıyla Trans-Hazar Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru kara, deniz ve demir yolu ulaşımını kapsamaktadır. Çin-Avrupa arasındaki taşımacılığı yaklaşık 15 güne indirme kapasitesine sahiptir ve küresel ticarette Asya ile Avrupa arasında en kısa ve güvenli güzergâhlardan biri olarak görülmektedir.

Kervansaray Projesi

Türk Devletleri Teşkilatı, hattın etkinliğini artırmak amacıyla gümrüklerin uyumlaştırılması, lojistik engellerin kaldırılması ve maliyetlerin azaltılması yönünde girişimlerde bulunmaktadır. Bu kapsamda “Kervansaray Projesi” ve Basitleştirilmiş Gümrük Koridoru Anlaşması gibi uygulamalar yürürlüğe girmiştir.

Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP)

Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP), Azerbaycan’ın Şahdeniz-2 sahasından çıkarılan doğal gazı Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşımak amacıyla geliştirilen stratejik enerji hattıdır. Proje, Güney Gaz Koridoru’nun ana omurgasını oluşturmaktadır.

Zengezur Koridoru

Zengezur Koridoru, Azerbaycan’ın batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki kara ve demir yolu bağlantısını sağlamayı hedefleyen ulaştırma hattıdır. Bu koridor, Azerbaycan ile Türkiye arasında doğrudan bağlantı kurarak Türk dünyasının coğrafi bütünlüğünü güçlendirmekte ve Orta Koridor’un etkinliğini artıran tamamlayıcı bir hat işlevi görmektedir.

^{Türk Devletleri Teşkilatı'nın 14. Yıl Kutlamalarından Bir Görsel (AA)}

Hedefleri ve Stratejik Öncelikleri

Teşkilatın temel hedefleri siyasi, ekonomik, kültürel ve güvenlik alanlarında iş birliği yoluyla üye ülkeler arasında entegrasyonu güçlendirerek bölgesel barış ve istikrara katkı sağlamaktır. Özellikle tarım, savunma ve enerji sektörleri, öncelikli kalkınma alanları olarak belirlenmiştir​. Stratejik öncelikler, “Türk Dünyası 2040 Vizyonu” belgesinde kurumsallaştırılmıştır. Bu belge; ekonomik bütünleşme, ulaştırma ve enerji koridorlarının geliştirilmesi, kültürel mirasın korunması ve uluslararası alanda daha etkin bir Türk dünyası vizyonu öngörmektedir.

Ekonomik İş Birliği

Türk Devletleri Teşkilatı, bölgesel ticareti artırmak için gümrük işlemlerinin kolaylaştırılması, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı gibi hedeflere odaklanmaktadır. Bu kapsamda Türk Yatırım Fonu kurulmuş; ortak gümrük uygulamaları, lojistik merkezler ve ticaret ağlarının entegrasyonu gündeme alınmıştır. Orta Koridor Projesi ile Çin’den Avrupa’ya uzanan ticaret yollarında etkinlik kazanılması hedeflenmektedir.

Enerji ve Altyapı Projeleri

Türk Devletleri, zengin petrol, doğal gaz ve yenilenebilir enerji kaynaklarına sahiptir. Türk Devletleri Teşkilatı, enerji güvenliği ve altyapı projeleri konusunda ortak politikalar geliştirmektedir​. Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan’ın sahip olduğu hidrokarbon kaynakları ile Türkiye’nin Avrupa’ya açılan bir enerji köprüsü işlevi görmesi bu iş birliğinin temelini oluşturmaktadır. Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı ve TANAP gibi projeler, enerji alanındaki entegrasyonun örnekleridir. Bunun yanı sıra, Orta Koridor kapsamında ulaştırma altyapısının güçlendirilmesi, demir yolu ve kara yolu bağlantılarının geliştirilmesi teşkilatın uzun vadeli öncelikleri arasındadır.

Kültürel ve Akademik İş Birliği

Türk Devletleri Teşkilatı, Türk dili, tarihi ve kültürel mirasını koruma ve tanıtma amacıyla TÜRKSOY (Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı) ve Türk Akademisi gibi kuruluşlarla yakın iş birliği içindedir​. Akademik sahada öğrenci değişim programları, ortak araştırma projeleri ve üniversiteler arası iş birlikleri desteklenmektedir. Türk tarihinin, kültürel mirasının ve ortak değerlerin korunması, teşkilatın kurumsal gündeminde önemli yer tutmaktadır. Türk Dünyası 2040 Vizyonu belgesi ile ortak eğitim projeleri, burs programları ve kültürel festivaller desteklenmektedir​.

Savunma ve Güvenlik İş Birliği

Savunma sanayi ve askerî iş birliği, teşkilatın önem verdiği konular arasındadır. Türk Devletleri Teşkilatı çerçevesinde ortak askeri tatbikatlar, savunma sanayi iş birlikleri ve askerî eğitim programları öne çıkmaktadır. Üye ülkeler, terörle mücadele, sınır güvenliği ve siber güvenlik gibi konularda da iş birliği kurmayı hedefler.

Türk Dünyası 2040 Vizyonu

Türk Dünyası 2040 Vizyonu, Türk Devletleri Teşkilatı’nın uzun vadeli stratejik yol haritasını oluşturan temel belgedir. 12 Kasım 2021’de İstanbul’da düzenlenen zirvede kabul edilen bu belge, Türk dünyasında çok boyutlu iş birliğini kurumsallaştırmayı ve 2040 yılına kadar ortak bir gelecek perspektifi oluşturmayı amaçlamaktadır.

Belgeye göre öncelikli hedefler şunlardır:

• Ortak kültürel değerlerin korunması ve genç nesillere aktarılması
• Eğitim ve bilim alanında ortak bir yükseköğretim alanının kurulması
• Ulaştırma ve enerji ağlarının geliştirilmesi
• Ekonomik iş birliğinin derinleştirilmesi
• Gençlik ve spor etkinliklerinin artırılması
• Dijital dönüşüm ve yapay zekâ tabanlı iş birliği
• Çevre politikaları ve yeşil dönüşüm

Bu hedefler doğrultusunda atılan somut adımlar içinde; kültürel boyutta, Türk Dünyası Kültür Başkentleri programı, ortak tarih ve edebiyat kitaplarının hazırlanması ve ortak alfabe çalışmalarının kurumsallaşması öne çıkmaktadır. Eğitim alanında, Türk Üniversiteler Birliği (TÜRKÜNİB) aracılığıyla yükseköğretimde iş birliği sağlanmış; Orhun Değişim Programı ile öğrenci ve akademisyenlerin karşılıklı hareketliliği desteklenerek “Türk Yükseköğretim Alanı” oluşturulmaya başlanmıştır.

Ekonomi ve kalkınma hedefleri arasında Türk Yatırım Fonu’nun kurulması, üye ülkeler arasında KOBİ’lerin desteklenmesi, ticaretin serbestleştirilmesi ve ortak projeler aracılığıyla ekonomik bağların güçlendirilmesi yer almaktadır. Bu hedef, ulaştırma ve enerji projeleriyle doğrudan bağlantılıdır. Orta Koridor Projesi, Kervansaray Projesi ve Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu gibi girişimler, Avrupa ile Asya arasında güvenli ve hızlı bir bağlantı sağlarken enerji alanında Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı, TANAP ve geleceğe dönük Trans-Hazar projeleri üye ülkelerin enerji güvenliğini olduğu kadar Avrupa’nın da enerji arzını garanti altına almaktadır.

Gençlik ve spor alanında Dünya Göçebe Oyunları kurumsal bir marka hâline getirilmiş, bunun yanında gençler arasında ortak kültür ve kimlik bilincini pekiştirecek sempozyum, yarışma ve kültürel etkinliklerin düzenlenmesi kararlaştırılmıştır.

^{Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi 10. Zirvesi, Astana (AA)}

Türk Devletleri Teşkilatı Zirveleri ve Kararları

Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirveleri (1992–2008)

2009 Nahçıvan Zirvesi 

2-3 Ekim 2009 tarihlerinde Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan arasında Nahçıvan Anlaşması imzalanarak “Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi” kurulmuştur. Bu karar, Türk devletleri arasındaki ilişkilerin kurumsallaşması bakımından dönüm noktası olmuştur.

2010 İstanbul Zirvesi

15-16 Eylül 2010 tarihlerinde toplanan zirvede "Türk Konseyi" adı benimsenmiştir. Devlet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Kıdemli Memurlar Komitesi ve Aksakallar Heyeti kurulmuştur.

Türk Konseyi Zirveleri (2011–2021)

Türk Devletleri Teşkilatı Zirveleri (2022-Günümüz)

Türk Devletleri Teşkilatı Dönem Başkanları

Nahçıvan Anlaşması'nın 9. maddesine göre, teşkilatın olağan toplantılarına ev sahipliği yapan devlet başkanı, bir sonraki toplantıya kadar Dönem Başkanlığı vazifesini yürütmektedir. Bu karar doğrultusunda teşkilatın Dönem Başkanları şu şekildedir:

^{Türk Devletleri Teşkilatı (TRT Avaz)}

Türk Devletleri Teşkilatı, Türk dünyasının siyasi, ekonomik ve kültürel birliğini güçlendirme hedefiyle önemli bir bölgesel örgüt olarak konumlanmaktadır. Tarihî miras ve ortak kimlik temelinde hareket eden teşkilat, bölgesel entegrasyon ve uluslararası iş birliği yoluyla küresel ölçekte etkin bir aktör olma yolunda ilerlemektedir​.