Əbülfəz Elçibəy (24 iyun 1938 - 22 avqust 2000) Azərbaycanın müstəqillik mübarizəsinə rəhbərlik etmiş və ölkənin demokratik yolla seçilmiş ilk prezidenti kimi tarix yazan dövlət xadimi idi.
O, Sovet İttifaqının süqutu zamanı Azərbaycan Xalq Cəbhəsini (AKF) yaradaraq milli hərəkata rəhbərlik edib və 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin əldə edilməsində mühüm rol oynayıb.1992-ci ildə ümumxalq səsverməsi ilə prezident seçilən Elçibəy qısa müddət ərzində Azərbaycanı türk kimliyinə əsaslanan müstəqil, demokratik respublika kimi yenidən qurmağa çalışıb. Tarixçi və ziyalı olan Elçibəy siyasi kimliyi ilə yanaşı, elmi araşdırmaları və idealları ilə də tanınır.
O, 1993-cü ildə hərbi-siyasi böhran nəticəsində hakimiyyətdən uzaqlaşdırılıb və ömrünün son illərini müxalifət lideri kimi keçirib. Elçibəy türk dünyası və Azərbaycan üçün irəli sürdüyü ideyalar, müstəqillikyönümlü mövqeyi və qoyub getdiyi irslə ölkəsinin yaxın tarixində dərin izlər qoyan lider hesab olunur.
Ailə, Uşaqlıq və Təhsil illəri
Əbülfəz Elçibəy 1938-ci il iyunun 24-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunun Kələki kəndi yaxınlığında, Xəlil Yurdu yaylasında köçəri ailənin çadırında anadan olmuşdur. Əsl adı Əbülfəz Əliyevdir və mübarizə illərində “Elçibəy” soyadını götürüb. Atası Kadirkulu Əliyev Sultan II Əbdülhəmidin ikinci oğlu idi. Birinci Dünya Müharibəsində həyatını itirdiyindən Elçibəy yoxsulluq içində böyüdü.
Uşaqlığı ağır müharibə şəraitində keçib. Ailəsi və kəndliləri cüzi imkanlarla sağ qalmaq üçün mübarizə aparırdılar. Cəmi səkkiz yaşı olanda balaca Əbülfəz təsadüfən Güney Azərbaycan türklərinin (İran Azərbaycanındakı qohumları) varlığından xəbər tutdu və o yaşdan etibarən Azərbaycanın parçalanması məsələsi onun beynində öz yerini tutmağa başladı. Bu şüur onun sonralar qəbul etdiyi “Vahid Azərbaycan” idealının ilk toxumlarını əkdi.
Təhsil həyatında uğurlu tələbə kimi seçilən Elçibəy orta təhsilini başa vurduqdan sonra Bakı Dövlət Universitetində təhsil alıb. Universitetdə o, şərqşünaslığa diqqət yetirirdi. Xüsusilə tarix və dildə özünü təkmilləşdirdi. O, bakalavr təhsilinin üçüncü kursunda milli ideologiya baxımından fikirlərini birləşdirir. Universiteti bitirdikdən sonra sovet resursları ilə Misirə getmiş və bir müddət Qahirə Universitetində oxumuş və tədqiqatla məşğul olmuşdur.
1960-cı illərdə Misirdə olduğu müddətdə o, Sovet İttifaqında senzuraya görə əlçatmaz olan bir çox tarixi və intellektual mənbələrə müraciət etmək imkanı qazanıb. Xüsusilə türk və İslam tarixinə dair mütaliələri onun milli şüurunun güclənməsinə kömək etdi. Elçibəy Azərbaycana qayıtdıqdan sonra doktorantura (aspirantura) təhsilinə başlamış və akademik təhsilini başa vuraraq doktorluq adını almışdır.
1969-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) müəllim kimi fəaliyyətə başlayıb. O, hələ yaradıcılığının ilk illərində gizli təşkilatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olaraq tələbələr və ziyalılar arasında milli şüurun yüksəldilməsinə çalışmışdır.
Elmi və Akademik Tədqiqatlar
Akademik meylli bir ziyalı olan Ebülfəz Elçibəy tarix üzrə ixtisaslaşdı və xüsusilə türk tarixi ilə bağlı elmi araşdırmalar apardı. O, doktorluq dissertasiyasına sovet dövründə başlamış və IX əsrdə Misirdə qurulan Tulunilər dövləti haqqında yazmışdır. “Tülünidlər dövləti (868-905)” adlı araşdırması üçün o, Bakı, Moskva, Leninqrad və Tiflis kitabxanalarında bir çox mənbələrə müraciət etmiş, bir araşdırma hazırlamaq üçün Yaxın Şərqdəki bəzi arxivləri skan etmişdir. O, Sovet Akademiyasında Tulunilər mövzusunda dissertasiya işini tamamlamış və bu əsəri ilə İslamdan sonrakı türk dövlət ənənəsi haqqında mühüm müşahidələr aparmışdır.
Elçibəyin akademik nəşrləri arasında “Bütöv Azərbaycana gedən yolda” adlı əsəri də var. O, bu əsərində və müxtəlif məqalələrində Azərbaycan tarixi və türk dünyası problemlərindən bəhs edib, həll yollarını təklif edib. O, bir tarixçi və mütəfəkkir kimi türk millətinin tarixdə oynadığı rolu vurğulayaraq, xüsusilə Qərb və Sovet tarixşünaslığında türklərlə bağlı bəzi ön mühakimələri aradan qaldırmağa çalışmışdır.
Məsələn, “Bütöv Azərbaycan yolunda” adlı əsərində türk millətinin dünya sivilizasiyasına verdiyi töhfələri konkret misallarla təqdim etməklə Azərbaycan birliyinin tarixi əsaslarından bəhs etmişdir. Üstəlik, o, universitet müəllimi olduğu müddətdə mühazirə oxumaqla yanaşı, həm də “müəllim” və “aksakallı” kimi tələbələrə milli şüur aşılamağa çalışaraq ictimai maarifləndirməyə xidmət etmişdir. Sonrakı illərdə siyasətə qədəm qoyan Elçibəy öz elmi yanaşmasını siyasi səhnəyə daşıyıb, fikirlərini ictimaiyyətlə bölüşüb, yazıları, açıqlamaları ilə ictimaiyyəti maarifləndirməyə çalışıb.
Siyasi Mübarizə və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi
Əbülfəz Elçibəy 1960-cı illərin sonlarından Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda gedən siyasi mübarizədə fəal iştirak edib. O, Sovet İttifaqının istibdad rejimi altında gizli müqavimət təşkil edərək, xüsusilə universitet dairələrində, ziyalılar arasında milli ideyaları yayırdı. Bu fəaliyyətlərinə görə o, 1975-ci ildə Sovet hakimiyyətinin hədəfinə çevrildi; O, DTK tərəfindən “Sovet dövlətini hədəfə alan millətçilik fəaliyyəti” ittihamı ilə həbs edilib və 6 ay təkadamlıq kamerada, sonra 1 il əmək düşərgəsində həbs edilib.
Azərbaycan xalqının sovet məhkəməsində rus şovinizmi əsarətində olduğunu deyən Elçibəy dinləmələrdə sovet rejimini açıq şəkildə tənqid etməkdən çəkinmədi. O, həbsdə olduğu müddətdə əqidəsindən güzəştə getməmiş, 1976-cı ildə azadlığa çıxandan sonra Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında elmi işçi kimi fəaliyyətə başlamışdır.
1980-ci illərdə Elçibəy Sovet İttifaqındakı qlasnost və yenidənqurma mühitindən istifadə edərək Azərbaycanda millətçilik hərəkatının faktiki lideri oldu. O, 1988-ci ildə Ermənistanın Qarabağ üzərindəki separatçı cəhdlərinə qarşı başlayan kütləvi etirazların önündə olub və Azərbaycanın suveren hüquqlarını müdafiə edən ritorikası ilə xalqın etimadını qazanıb. O, 1989-cu ildə rəsmən yaradılmış Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) qurucu lideri kimi geniş ictimai müxalifət təşkil edib, sovet hakimiyyətinə qarşı milli istiqlal mübarizəsinə rəhbərlik edib.
Qısa müddətdə AXP ölkə daxilində böyük gücə, demokratik və milli tələblərin sözçüsünə çevrildi. 1990-cı il yanvarın 20-də sovet ordusunun Bakıda həyata keçirdiyi qırğın (Qara Yanvar) Elçibəy və dostlarının mübarizəsini daha da gücləndirdi. Moskvanın güc tətbiqi qarşısında Elçibəy Sovet Azərbaycanı administrasiyasını müstəqillik elan etməyə məcbur edən sosial təzyiqləri təşkil etdi. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikasının parlamenti müstəqillik haqqında qərar qəbul edərkən bu qərar Elçibəyin rəhbərlik etdiyi AXC Hərəkatının qətiyyətli mövqeyi ilə dəstəklənirdi.
1991-ci ildə Azərbaycan rəsmən müstəqil olduqdan sonra kommunist köklü hökumət ölkənin demokratikləşmə və suverenlik istiqamətində irəliləyişində qeyri-adekvat olduğu üçün AKP ilə köhnə rejim arasında hakimiyyət mübarizəsi gedirdi. 1992-ci ilin mayında baş verən siyasi böhran nəticəsində o vaxtkı prezident Ayaz Müttəlibov istefaya getməyə məcbur oldu. Bu inkişafdan sonra AXP lideri Əbülfəz Elçibəy 1992-ci il iyunun 7-də keçirilən prezident seçkilərində səslərin çoxunu qazanaraq Azərbaycan Respublikasının yeni prezidenti seçildi. Beləliklə, Elçibəy ölkənin xalq tərəfindən seçilən ilk postsovet prezidenti oldu.
Prezidentlik Müddəti
Əbülfəz Elçibəy 1992-ci il iyunun 16-da Azərbaycan Milli Məclisində and içərək prezident səlahiyyətlərinin icrasına başlayıb. O, andiçmə mərasimində əlini Qurani-Kərimin üzərinə qoyub, Azərbaycan xalqına sədaqətlə xidmət edəcəyinə and içib. O, vəzifəyə gəldiyi andan ölkəni köklü dəyişikliklərə aparacaq addımlar atdı.
Bir ilə yaxın davam edən prezidentliyi dövründə Elçibəyin əsas məqsədi Azərbaycanı tam müstəqil dövlət kimi gücləndirmək, sovet dövründən miras qalan antidemokratik strukturları və siyasəti aradan qaldırmaq idi. Bu məqsədlə dövlət qurumlarında kadr dəyişikliyi etməklə köhnə rejimin təsirini azaltmağa çalışsa da, qısa zamanda köklü dəyişikliklərin çətinliyini yaşadı. Özünün etirafına görə, sovet dövründən miras qalmış təhlükəsizlik bürokratiyası və ordu kadrları hazırlıqsız olduğundan istədiyi islahatların bir hissəsini həyata keçirmək üçün vaxt lazım idi. Buna baxmayaraq, Elçibəy siyasi iradəni xalq üzərində qurmaq və şəffaf idarəçilik anlayışı ilə yeni başlanğıc mesajını verdi.
Elçibəy hakimiyyəti dövründə ən böyük daxili problem Ermənistanla davam edən Dağlıq Qarabağ müharibəsi idi. O, 1992-ci ilin iyununda vəzifəyə başlayanda Qarabağda döyüşlər şiddətli şəkildə davam edir, Azərbaycan ordusu bərbad vəziyyətdə idi. Elçibəy nizami milli ordu yaratmaq və cəbhədə təşəbbüskarlıq əldə etmək üçün səy göstərdi. 1992-ci ilin yayında Azərbaycan qüvvələri qismən irəliləyiş əldə edərək bir sıra rayonları geri alsa da, müharibənin ümumi gedişində tarazlıq tam təmin olunmadı.
1993-cü ilin yazında Kəlbəcər rayonunun Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalı Azərbaycanda böyük hiddət yaratmış, hakimiyyətə təzyiqləri artırmışdır. Elçibəy administrasiyası müharibə şəraitinin ağırlığı altında daxili siyasətdə çətinliklər yaşamağa başladı. Bu dövrdə keçmiş Kommunist Partiyasının kadrları və ordu içindəki bəzi ünsürlər Elçibəyin siyasətinə qarşı çıxdılar. Xüsusən də cəbhədə növbətçi bölük komandiri polkovnik Sürət Hüseynovun mərkəzi idarəyə tabe olmamaqla Gəncə şəhərində başlatdığı üsyan idarəni böhran vəziyyətinə salmışdı. 1993-cü ilin iyununda Hüseynovun silahlı qüvvələri Gəncədən Bakıya doğru yürüşə başlayanda Elçibəy mümkün vətəndaş müharibəsi təhlükəsinin qarşısını almaq qərarına gəldi. O, 1993-cü il iyunun 18-də paytaxt Bakını tərk edərək doğulduğu yer olan Naxçıvanın Kələki kəndinə çəkildiyini açıqlayıb.
Elçibəyin müvəqqəti olduğunu bildirən bu addımı praktiki olaraq onun hakimiyyətdən əl çəkməsi demək idi və qısa müddətdə Azərbaycan parlamentinin sədri Heydər Əliyev de-fakto idarəçiliyi öz üzərinə götürdü. Beləliklə, Elçibəyin prezidentliyi çevrilişlə başa çatdı. Elçibəyin vəzifədən uzaqlaşdırılması təkcə daxili üsyan nəticəsində deyil, həm də beynəlxalq qüvvələr balansı ilə sıx bağlı idi. Həqiqətən də, sonralar müstəqil siyasətə üz tutan Azərbaycanı öz təsir dairəsindən çıxarmaq istəməyən Rusiyanın 1993-cü ilin əvvəlindən Elçibəy administrasiyasını zəiflətmək üçün müxtəlif ssenarilər işlətdiyi bildirilib. Azərbaycan hakimiyyəti Rusiya və İran kəşfiyyatının Elçibəyə bir neçə dəfə sui-qəsd cəhdi etdiyini, buna nail ola bilməyəndə isə Azərbaycan hökuməti daxilindəki agent strukturunun təsirini səfərbər etməyə çalışdıqlarını bəyan ediblər. Elçibəy dövründə Moskvadan asılı olmayan siyasət xətti onun hakimiyyətinə qarşı daxili və xarici etirazları artırdı və bu dövr 1993-cü ilin iyununda baş verən çevrilişlə başa çatdı.
Daxili və Xarici Siyasət
Elçibəyin daxili siyasəti Azərbaycanı qısa zamanda müstəqil və müasir dövlətə çevirmək məqsədi ilə formalaşmışdı. O, vəzifəyə başlayan kimi “Dövlət quruculuğu, milliləşmə və birləşmə” adlandırdığı üç prinsipi özünə rəhbər tutaraq dövlət qurumlarının yenidən qurulmasına başladı.
Sovet dövründən miras qalmış mərkəzləşdirilmiş və məzlum təcrübələrdən əl çəkərək, onların yerinə demokratik və hüquqa əsaslanan sistemə keçmək məqsədi güdürdü. Bu çərçivədə ifadə və mətbuat azadlığını genişləndirən tənzimləmələr edildi, çoxpartiyalı siyasi həyat təşviq edildi. Elçibəy idarəçilikdə şəffaflıq və hesabatlılıq prinsiplərini önə çəkməklə Azərbaycan xalqının idarəçilikdə iştirakını artırmağa çalışırdı. Özünün də ifadə etdiyi kimi, onun ən böyük ilham qaynaqlarından biri Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkdür; Atatürkün apardığı islahatları nümunə götürən Elçibəy Azərbaycanda da analoji modernləşmə gedişini həyata keçirmək istəyirdi.
Həqiqətən də, dünyəvilik, qanunun aliliyi və milli kimliyin dirçəlişi onların fəaliyyətində əsas prinsiplər kimi ön plana çıxdı. Təhsil sahəsində türk dili və tarixinə önəm verilməsi, köhnə ideoloji kurrikulumun yenidən nəzərdən keçirilməsi kimi addımlar atıldı. Onun ən simvolik hərəkətlərindən biri də Azərbaycan türkcəsinin yazılmasında kiril əlifbasından latın əlifbasına keçmək qərarı idi.
Sovetlərin 1920-ci illərdə latın hərflərindən kiril əlifbasına keçərək Türkiyə ilə mədəni əlaqələrini kəsdiyini xatırladan Elçibəy 1992-ci ildə qəbul etdiyi qanunla yenidən latın əlifbasını rəsmi yazı sisteminə çevirərək mədəni müstəqillik yolunda mühüm addım atdı. Dövlətin nəzarətində olan planlı iqtisadiyyatdan azad bazar şəraitinə rahat keçid üçün xarici kapitalın cəlb edilməsi, azad iqtisadi zonaların yaradılması kimi ideyalar Elçibəy idarəçiliyinin proqramına daxil edilib.
Lakin müharibə və siyasi qarışıqlıq səbəbindən bu iqtisadi transformasiya tam həyata keçirilməmiş yarımçıq qalmışdır. Elçibəy Azərbaycanı sovet qalıqlarından təmizləmək, milli-mənəvi dəyərləri ilə barışıq, demokratik ölkəyə çevirmək üçün qətiyyətli daxili siyasət yeridirdi.
Xarici siyasətdə Elçibəy Azərbaycanın suverenliyini möhkəmləndirmək, çoxtərəfli ittifaqlar yaratmaq prinsipindən çıxış edirdi. İlk növbədə, postsovet Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) strukturundan uzaq durmaqla Azərbaycanı Moskvanın təsirindən uzaq tutmağa çalışırdı; Əslində o, ölkəsinin MDB-yə üzvlüyündən imtina edib. Elçibəyin strategiyası Azərbaycanın geosiyasi mövqeyindən istifadə edərək Türkiyə və Qərb dünyası ilə sıx əlaqələr qurmaq, bununla da Rusiyaya qarşı balans yaratmaq idi.
Qardaş ölkə Türkiyəni Azərbaycanın təbii müttəfiqi kimi görən Elçibəy Ankara ilə “strateji tərəfdaşlıq” səviyyəsində yaxınlaşma qurdu. Vəzifəyə gəldikdən dərhal sonra Türkiyə Cümhuriyyəti ilə intensiv diplomatik əlaqələr qurdu; iqtisadi, hərbi və mədəni sahələrdə əməkdaşlıq sazişləri imzalayıb. O, həmçinin Orta Asiyada yeni müstəqillik əldə etmiş digər türk cümhuriyyətləri ilə əlaqələri gücləndirməyə çalışırdı. 1992-ci ildə Ankarada keçirilən ilk Türk Dövlətləri Zirvə toplantısında Azərbaycanı təmsil edən Elçibəy türk dünyasının həmrəyliyi ideyasını qətiyyətlə müdafiə etdi.
Əbülfəz Elçibəyin Türkiyə səfərindən görüntü (Kazakstan.kz)
O zaman Azərbaycanın ən böyük təhlükəsizlik problemi Ermənistanla münaqişə olduğu üçün bu məsələdə beynəlxalq dəstək qazanmaq Elçibəy diplomatiyasının əsas prioriteti idi. O, Dağlıq Qarabağ məsələsini BMT və Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatında (ATƏT) fəal şəkildə gündəmə gətirib. Lakin Elçibəy administrasiyası İranla münasibətlərdə gərgin dövr yaşadı. Bunun əsas səbəbi Elçibəyin İranda Güney Azərbaycan türklərinin haqlarını tez-tez vurğulaması və “Bütöv Azərbaycan”la bağlı açıqlamaları olub. Tehran administrasiyası Elçibəyin Güney Azərbaycanla bağlı dediklərini öz ərazi bütövlüyünə təhdid kimi qəbul edərək Bakı ilə məsafə saxladı. Elçibəy isə İranı Ermənistanın xeyrinə siyasət yürütdüyünə görə tənqid edib və Qarabağ müharibəsində Ermənistana gizli dəstək verdiyini iddia edib.
Xarici siyasətdə ümumən “Qərbə inteqrasiya, Şərqlə dostluq” balansını müşahidə edən Elçibəy Avropa dövlətləri və ABŞ-la yaxınlaşmağa da önəm verirdi. Avropa Şurası və bu kimi qurumlarla əlaqələr yaradılaraq Azərbaycanın beynəlxalq aləmə inteqrasiyası istiqamətində addımlar atılıb. Elçibəyin fikrində son məqsəd Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, Qarabağı geri qaytarmaq, Türkiyə ilə strateji əlaqələri gücləndirmək və Rusiyanın regionda birtərəfli təsir imkanlarının qarşısını almaq idi. Bu çoxşaxəli xarici siyasət addımları Azərbaycanın ilk dəfə olaraq öz milli maraqlarını ön plana çıxararaq beynəlxalq arenaya çıxması ilə tarixi bir dövr idi.
Neft Siyasəti
Əbülfəz Elçibəyin hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycanın zəngin neft ehtiyatlarına nəzarəti yeni dövrə qədəm qoydu. Sovet dövründə Moskvanın nəzarətində olan neft sektorunu milli maraqlara uyğun idarə etmək istəyən Elçibəy neft strategiyasını ölkənin müstəqilliyi və bütövlüyü prinsipi üzərində qurub.
Onun vəzifəyə gəldikdən sonra ilk işlərindən biri neft sənayesini konsolidasiya etmək üçün Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) strukturunun yenidən qurulması oldu. 1992-ci ildə təsis edilən SOCAR dövlət adından ölkədə neft və təbii qaz hasilatının icraçı orqanına çevrildi. Beləliklə, yeraltı sərvətlərin idarə olunmasının Bakıda mərkəzləşməsinə yol açıldı. Elçibəy administrasiyası Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına ən təhlükəsiz və ən müstəqil yollarla daşınması siyasətini həyata keçirdi. Bu baxımdan sovet dövründə planlaşdırılan Bakı-Novorossisk (Rusiya) xəttinə alternativ olaraq neftin Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Qərbə nəqli layihəsi gündəmə gətirildi. 1993-cü ilin martında Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəmərinin tikintisi üçün Türkiyə ilə çərçivə sazişi imzalandı.
Elçibəy bu layihəni qətiyyətlə müdafiə edərək, Xəzər neftinin Türkiyə üzərindən Aralıq dənizinə çıxmasının Azərbaycanın strateji mənafeyinə uyğun olduğunu bildirdi. Azərbaycanın neft siyasətini milli müstəvidə yerləşdirməsi çox güman ki, Rusiyanın regionda ənənəvi enerji təsirini sarsıdacaq. Həqiqətən də dövrün şərhçilərinə görə, Azərbaycanın MDB-dən uzaq durması, Türkiyə ilə əməkdaşlıq etməsi, neftlə bağlı qərbyönlü addımlar atması Elçibəyə qarşı çevriliş cəhdinin səbəblərindən biri olub.
Elçibəyin neft siyasəti təkcə Moskvanı deyil, İrəvanı (Ermənistan) və Tehranı da qəzəbləndirib. Erməni diasporu Azərbaycanın neft layihələrinin qarşısını almaq üçün beynəlxalq platformalarda təbliğat apararkən, Azərbaycanın rəqib enerji dəhlizi yaratması İran administrasiyasını da narahat edirdi. Buna baxmayaraq, Elçibəy hökuməti Qərbin neft şirkətləri ilə birbaşa əlaqə qurub, Xəzərdəki neft yataqlarının birgə istismarı ilə bağlı ilkin razılaşmalar əldə edib. BP, Amoco, Chevron və TPAO kimi iri enerji şirkətləri ilə aparılan danışıqlar nəticəsində Azərbaycan tarixində ən böyük neft sazişi olacaq “Əsrin sövdələşməsi”nin təməli qoyulub. Bu müqavilə 1994-cü ildə Heydər Əliyev administrasiyası tərəfindən imzalansa da, Elçibəydən sonra müqavilənin ana xətləri Elçibəy dövründə formalaşıb.
Elçibəy neft gəlirlərinin Azərbaycanın inkişafına xidmət edərək müstəqil iqtisadiyyatın əsasına çevrilməsini qarşısına məqsəd qoymuşdu. Bu məqsədlə hasil ediləcək neftdə dövlətin payının yüksək səviyyədə saxlanılması, ölkənin suverenliyinə xələl gətirəcək güzəştlərə yol verilməməsi istiqamətində siyasətlər həyata keçirilib.
Lakin 1993-cü ildə baş verən siyasi təlatümlər Elçibəy bu siyasəti tam həyata keçirə bilməmiş hakimiyyət dəyişikliyinə səbəb oldu. Buna baxmayaraq, onun dövründə atılan addımlar sayəsində Azərbaycan neftinə milli nəzarət gücləndi və BTC kəməri kimi strateji layihələrin təməli qoyuldu. Neft siyasətlərində tətbiq edilən müstəqil və tərəfdaşlığa əsaslanan yanaşma sonrakı illərdə Azərbaycanın enerji hərəkətlərini də formalaşdırdı. Elçibəy “neft diplomatiyasını” öz ölkəsinin suverenliyini möhkəmləndirmək vasitəsi kimi görür və bu məqsədlə xarici təzyiqlərə baxmayaraq, milli maraqları üstün tutan qərarlar verirdi.
Qarabağ məsələsi və Güney Azərbaycanın Münasibəti
Elçibəy üçün Dağlıq Qarabağ məsələsi prezidentliyinin ən həyati məsələsi idi. 1988-ci ildə Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməyə cəhd etməsindən sonra formalaşan Birinci Qarabağ müharibəsi onun hakimiyyəti dövründə də bütün şiddəti ilə davam etdi. Elçibəy Qarabağdakı erməni separatçı hərəkatına təkcə ərazi məsələsi kimi deyil, həm də Azərbaycanın milli birliyinə tarixi təhlükə kimi baxırdı. Bu səbəbdən o, hər fürsətdə Qarabağın Ermənistana verilməsini, müstəqil status almasını heç vaxt qəbul etməyəcəyini bildirirdi.
O, beynəlxalq aləmdə problemin sülh yolu ilə həlli axtarışlarını dəstəkləməklə yanaşı, Azərbaycanın meydanda hərbi cəhətdən güclənməsinə də səy göstərib. 1992-ci ildə nizami ordu yaratmaq səylərini sürətləndirdi və könüllü milis qüvvələrini vahid komandanlıq altında toplaymağa çalışdı. Elçibəy Ali Baş Komandan kimi tez-tez cəbhə bölgələrində olub, əsgərlərə ruh yüksəkliyi aşılamaq, koordinasiyanı təmin etmək üçün cəbhədə fəal iştirak edib. Onun rəhbərliyi ilə 1992-ci ilin ikinci yarısında Azərbaycan qüvvələri bəzi mövqelərdə irəliləyiş əldə etsə də, 1993-cü ilin əvvəlindən müharibənin gedişi Azərbaycana qarşı yönəldi.
Kəlbəcərin süqutu və sonrakı məğlubiyyətlər Elçibəy idarəsini çətin vəziyyətə saldı. Buna baxmayaraq, Elçibəy Qarabağ məsələsində prinsipial mövqeyindən güzəştə getmədi. O, milli səfərbərlik elan etdi, bütün resursları müharibəyə yönəltdi, Ermənistanı işğal etdiyi ərazilərdən çıxmağa məcbur etmək üçün BMT və ATƏT-in qətnamələrinə diplomatik təzyiq göstərdi. Onun fikrincə, Qarabağ məsələsi “Azərbaycanın şərəf işi idi”; O, nəyin bahasına olursa olsun “Azərbaycanın bu haqsız işğalı qəbul etməyəcəyini” vurğulayıb.
1994-cü ildə Elçibəy hakimiyyətdən getdikdən sonra elan edilən atəşkəslə müharibə dondurulsa da, onun dövründə mübarizə əzmi Azərbaycan cəmiyyətinin yaddaşında “Qarabağ heç vaxt tərk edilə bilməz” fikrini yerləşdirib. Elçibəyin ideoloji mövqeyində Güney Azərbaycan (İranın şimal-qərbində yaşayan Azərbaycan türkləri) məsələsi xüsusi yer tuturdu. O, Azərbaycanı “şimal” və “cənub”a bölən 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin tarixi ədalətsizlik olduğuna inanır və Azərbaycanın bir gün yenidən birləşəcəyinə ümid bəsləyirdi.
Gənclik illərində oxuduğu tarix kitablarından qazandığı şüurla Güney Azərbaycan türklərinin İran hakimiyyəti altında məruz qaldıqları assimilyasiya və zülmə hər zaman diqqət çəkmişdir. Elçibəyə görə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyi birinci mərhələ idi; Növbəti addım Güneydəki qardaşlarını da azad etmək olmalı idi.
O, prezident olduğu müddətdə rəsmi platformalarda İranın daxili işlərinə qarışmamağa diqqət yetirsə də, hər fürsətdə Güney Azərbaycanın mədəniyyətinin və dilinin qorunmalı olduğunu dilə gətirirdi. Onun İranla diplomatik təmaslarında bu məsələni gündəmə gətirməsi Tehranın reaksiyasına səbəb olub və iki ölkə arasında münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb olub.
Məsələn, 1992-ci ildə Təbrizdə baş verən zəlzələdən sonra Azərbaycandan yardım qrupları göndərmək istəsə də, İran bunu bəyənmədi. Elçibəy İran hökumətini Güney Azərbaycan türklərinə kifayət qədər hüquqlar vermədiyinə görə tənqid edib. O, hətta prezidentliyi dövründə bir söhbətində Azərbaycanın birliyinə inandığını yumoristik şəkildə ifadə edərək, “Şimal-Cənub birləşməyənə qədər saqqalımı qırxmayacağam” demişdi. Kələkidə sürgündə olduğu illərdə bu ideala daha çox diqqət yetirir; O, Güney Azərbaycanda gedən milli oyanış hərəkatlarını yaxından izləyib, onlara mənəvi dəstək olub.
Bütöv Azərbaycan idealını müdafiə edərkən Elçibəy bunun uzunmüddətli hədəf olduğunun fərqində idi. O, ilk növbədə Qarabağ məsələsinin həll edilməli olduğunu, Quzeydə dövlət güclənəndən sonra diqqəti Güney məsələsinə yönəldə biləcəklərini bildirdi. Bu münasibətinə görə İran tərəfindən “pantürkist” və “separatçı” elan edilsə də, Elçibəy Güney Azərbaycan məsələsini Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi siyasətinə çevirməməyə diqqət edərək, bir milli dava kimi gündəmdə saxladı.
Elçibəyin Güney Azərbaycana yanaşması onun türk birliyi idealının bir parçası idi və milli kimlik və tarixi şüur çərçivəsində həll etdiyi bir məsələ idi. Onun bu məsələnin həllində səmimiyyəti Azərbaycan xalqı tərəfindən də yüksək qiymətləndirilib; Cənubi və Quzey azərbaycanlıları arasında mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsinə xidmət edirdi.
Tarixçiliyi
Əbülfəz Elçibəy təkcə siyasətçi deyil, həm də ziyalı kimi də fərqlənirdi. Öz təbirincə desək, “Siyasətçi olmasaydım, universitet professoru kimi həyatımı davam etdirməkdən məmnun olardım” elmə, öyrənməyə verdiyi önəmi əks etdirir.
Akademiyada hazırladığı “Tulunoğulları” mövzusunda əsəri elm aləmində rəğbət qazanmış və sovet tarixşünaslığında türk-islam sivilizasiyasına baxışında olan çatışmazlıqları aradan qaldırmağa çalışan bir araşdırma kimi dəyər qazanmışdır.
Elçibəy tarixdən öyrəndiyi dərsləri, müşahidələrini bugünkü siyasətə köçürüb. Məsələn, keçmişdə Azərbaycanın parçalanmasının səbəblərini təhlil edərək, gələcəkdə oxşar vəziyyətin yaranmasının qarşısını almaq üçün mədəni və siyasi birliyin vacibliyini vurğuladı. O, özünü həm Şimali, həm də Cənubi Azərbaycanda milli istiqlal uğrunda mübarizə aparmış M.Əmin Rəsulzadə, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Səttar Xan, Bağır Xan kimi tarixi şəxsiyyətlərin ziyalı varisi kimi görürdü; 20-ci əsrin sonunda öz ideallarını dirçəltməyi qarşısına məqsəd qoymuşdular. Xüsusilə, 1918-ci ildə ilk Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi M. Emin Rəsulzadənin ideyaları Elçibəyi istiqamətləndirdi.
Mübarizə illərində və prezidentliyi dövründə Elçibəy kitab oxumağı, məqalə yazmağı, ziyalı söhbətlərini diqqətdən kənarda qoymadı. O, xalq arasında sadə həyatı və kitab sevgisi ilə tanınırdı. Hətta prezident olduğu müddətdə o, rəsmi iqamətgahından çox təvazökar evində qalmağa üstünlük verirdi və vaxtının əhəmiyyətli hissəsini mütaliəyə həsr edirdi. O, mətbuata verdiyi müsahibələrdə tarixi istinadlardan tez-tez istifadə edərək, cəmiyyətini bir ziyalı məsuliyyəti ilə işıqlandırmağa çalışıb.
Tarixi dünyagörüşü sayəsində geniş perspektivlə düşünən Elçibəy mövcud problemlərin uzunmüddətli və köklü həlli yollarını təklif etdi. Məsələn, türk dünyasının gələcəyi ilə bağlı “Türk Birliyi” idealını müdafiə edərkən bunu romantik bir söhbət səviyyəsində buraxmadı; O, konkret addımları (ümumi əlifba, mədəni əməkdaşlıq, beynəlxalq platformalarda həmrəylik kimi) təsvir etməklə həyata keçirməyə çalışdı.
Elçibəy milli mədəniyyətə, türk dilinə son dərəcə məlumatlı bir ziyalı idi. O, klassik Azərbaycan ədəbiyyatını, xüsusən də Füzuli və Vahidi çox sevir, lazım gələndə çıxışlarında bu şairlərdən sitatlar gətirirdi. Sovet dövründə ərəb və fars dillərini öyrənmiş, qədim Şərq mətnlərini öyrənmişdir ki, bu da ona sivilizasiya üfüqü bəxş etmişdir. Bu bilikləri xalqına çatdırmağı bilən Elçibəy prezident olduqdan sonra da vaxtaşırı televiziya proqramlarında tarix və mədəniyyət mövzusunda söhbətlər edərək cəmiyyəti “müəllim” kimi məlumatlandırırdı.
Sürgün və Ölüm İlləri
Prezidentlikdən faktiki olaraq getməyə məcbur olan Elçibəy 1993-cü ilin iyun ayından başlayaraq təxminən dörd il öz vətəni Naxçıvan Kələkidə tənha həyat sürdü. Bu müddət ərzində Bakıda yeni administrasiya rəsmi olaraq prezident titulunu saxlasa da, ölkəni idarə edirdi. Elçibəy Kələkidə qaldığı 4 il 4 ay 12 gün ərzində mübarizədən əl çəkmədi; Çevriliş prosesini aşaraq Bakıya qayıdacağı günü gözləyərkən siyasi fəaliyyətini olduğu yerdən davam etdirdi.
Kələkidə onu ziyarət edən jurnalistlərlə söhbətlərində ölkə gündəmi ilə bağlı fikirlərini bildirib və xüsusilə Güney Azərbaycan məsələsinə diqqət yetirərək, bu məsələ ilə bağlı açıqlamalarını daha da gücləndirib.
Elçibəy mühacirət illərində “Azərbaycanı daxildən və xaricdən parçalamaq istəyənlərə baxmayaraq, mən milli birliyi müdafiə etməyə davam edirəm” deyərək xalqının mənəviyyatını yüksəltməyə çalışırdı.
1997-ci ilin oktyabrında Heydər Əliyev administrasiyası Elçibəyin paytaxta qayıtmasına icazə verən qərar verdi. Bundan sonra Elçibəy təxminən dörd il yarımdan sonra Bakıya qayıtdı. Qayıdandan sonra heç bir qisas ritorikasına əl atmadan müxalifətçilik vəzifəsini davam etdirdi. Bakıda Elçibəy dərhal müxalifəti toparlamağa başladı. O, yenidən qurulan Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının (AXCP) sədri kimi siyasi həyatda fəal iştirak edib.
O, müxtəlif müxalifət qruplarını bir araya gətirərək “Demokratik Birlik” adı altında ümumi müxalifət cəbhəsinin yaradılmasına öncülük edib. O, həmçinin “Bütöv Azərbaycan Birliyi” adlı təşkilat yaradıb, fəaliyyətini xüsusilə Güney Azərbaycanda təşkilatlandırıb.
1998-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində indiki administrasiya qalib gəlsə də, Elçibəy və onun partiyası seçkiləri boykot etmək qərarına gəlib və müxtəlif kanallarda demokratik mübarizəni davam etdirib. 1990-cı illərin sonunda siyasi ab-hava getdikcə sərtləşsə də, Elçibəy öz barışdırıcı mövqeyini saxladı və prinsipcə, zorakılıqdan qaçaraq, sülhsevər müxalifət xəttini davam etdirdi. 2000-ci ilə qədər Elçibəy bir müddət səhhətində problemlər yaşayırdı. Ona prostat vəzi xərçəngi diaqnozu qoyulub və müalicə üçün Ankaraya gedib. Xəstəliyi ağırlaşan Elçibəy 2000-ci il avqustun 22-də müalicə aldığı Ankara xəstəxanasında vəfat edib.
Onun vəfat xəbəri Azərbaycanda dərin hüznlə qarşılanıb. Dövrün prezidenti Heydər Əliyev Elçibəyin keçmiş rəqibi olmasına baxmayaraq, onun cəsədini tələb etmək üçün dövlət resurslarını səfərbər etdi. Elçibəyin cənazəsi şəxsi təyyarə ilə Ankaradan Bakıya gətirilib və 2000-ci il avqustun 24-də keçirilən dəfn mərasimində dəfn edilib. Dəfn mərasimində on minlərlə azərbaycanlı iştirak edib; Camaat küçələri “Elçibəy” şüarları ilə doldurdu. Mərasimdə "Azərbaycan bölünməyəcəkmi?" Onlar (Azərbaycan bölünməz olaraq qalacaq!) kimi şüarlar səsləndirməklə Elçibəyin birlik ideallarına sadiqliklərini nümayiş etdiriblər. Elçibəy Bakıda Fəxri Hiyaban Dövlət Qəbiristanlığında digər dövlət xadimləri ilə yanaşı dəfn edilib.
Fahri Hiyaban Dövlət Qəbiristanlığı, Elçibəy Türbəsi (Duygu Şahinlər Arxivi)
Onun İrsi
Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan tarixində qoyduğu irslə xalqın və akademik ictimaiyyətin qəlbində hörmətli yer qazanmışdır. Onun irsi hər şeydən əvvəl Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasında onun liderlik rolu olub. Elçibəy 20-ci əsrin əvvəllərində Mehmet Emin Rəsulzadədən sonra Azərbaycanın müstəqilliyinin ikinci böyük lideri kimi xatırlanır. Onun sovet hökmranlığından qurtulmaq əzmi, xalqını azadlığa aparan cəsarəti Azərbaycanda nəsillər boyu hörmət və ehtiramla xatırlanacaqdır. O, siyasi cəhətdən uzun müddət hakimiyyətdə qala bilməsə də, qısa müddət ərzində prezidentliyi dövründə apardığı islahatlar (əlifba dəyişikliyi, demokratik təsisatların yaradılması, milli rəmzlərin dirçəldilməsi və s.) Azərbaycanın strateji istiqamətini müəyyənləşdirdi.
Onun hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Respublikası ilk dəfə olaraq açıq seçkilər yolu ilə öz rəhbərini seçdi və bununla da demokratik legitimlik ənənəsinə start verildi. O, xalq arasında “vicdanlı rəhbər” kimi tanınırdı. Onun təvazökar həyat tərzi, xidməti avtomobilindən çox camaat arasında səyahətə üstünlük verməsi, rəsmi iqamətgahlarda dəbdəbəli həyat sürməkdən çəkinməsi siyasətçilər üçün örnək sayılan xüsusiyyətlərə çevrilib.
Elçibəyin pantürkist ideyaları, türk dünyası idealına verdiyi töhfələr də onun irsinin tərkib hissəsidir. Sovet dövrünün sərt ideoloji təzyiqləri altında belə türk birliyi ideyasını yaşatmış və müstəqillik əldə etdikdən sonra bu idealı konkret siyasi prinsiplərə çevirmişdir. Ortaq türk əlifbası, mədəni əməkdaşlıq, türk dövlətləri arasında siyasi dialoq kimi mövzularda qabaqcıl addımlar atdı və ya müzakirəyə zəmin hazırladı.
Bu gün Azərbaycanla Türkiyə arasında sarsılmaz dostluq və strateji tərəfdaşlıq münasibətlərində 1992-93-cü illərdə Elçibəyin qoyduğu təməllərin payı olduğu tez-tez səslənir. Eynilə, Azərbaycanın neft siyasətində milli maraq mərkəzli mövqeyi onun mirasıdır və sonrakı hökumətlər tərəfindən də davam etdirilmişdir.
Digər tərəfdən, Elçibəyin prezidentliyi ilə bağlı tənqidlər də var. Bəzi tarixçilər və politoloqlar onun idealist münasibətinin tam realist siyasətə çevrilə bilmədiyini, xüsusilə Qarabağ müharibəsi zamanı təcrübəsiz inzibati heyətlə işləməsinin müəyyən səhvlərə yol açdığını bildirirlər. Onun hakimiyyəti dövründə baş verən siyasi xaos və çevriliş də onun idarəçiliyində bəzi zəifliklərdən xəbər verir. Ancaq ümumi fikir ondan ibarətdir ki, Elçibəyin xoş niyyətinə, vətənpərvərliyinə heç kim şübhə etmirdi. Ölümü ilə əlaqədar Türkiyə mətbuatında dərc olunan məqalədə onun “siyasətçi deyil, əsl istiqlal mücadiləçisi” və “çox yaxşı niyyətli və cəsur bir türk millətçisi” olduğu vurğulanıb.
Azərbaycan xalqı onu müstəqillik uğrunda mübarizənin simvolu və “xalq qəhrəmanı” kimi xatırlayır. Hər il ölkədə onun vəfatının ildönümündə məzarı başında anım mərasimləri keçirilir, Elçibəyin mübarizəsi danışılır. Elçibəyin siyasi iradəsi olan fikir və ideyaları bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Xüsusilə Azərbaycanın tam müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü və türk dünyasına inteqrasiyası ilə bağlı müdafiə etdiyi prinsiplər hələ də strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Heydər Əliyev dövründə və ondan sonrakı rəsmi dövlət diskursunda bəzən Elçibəyin irsi tənqidi tonda qiymətləndirilsə də, 2000-ci illərdən etibarən onun milli qəhrəman kimi qəbul edilməsi istiqamətində addımlar atılır. 2019-cu ildə Naxçıvanın Kələki şəhərində Elçibəyin ev muzeyinin açılması, bəzi küçə və müəssisələrə onun adının verilməsi onun xatirəsinə göstərilən sədaqətdən xəbər verir.
Əbülfəz Elçibəy irsi; Müstəqil Azərbaycanın qurulması, demokratik dəyərlərin cücərməsi və türk dünyasının birlik ideallarının yaşadılması sahələrində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
