Cam uçurum (Glass Cliff), kurumsal yönetim alanında toplumsal cinsiyet eşitsizliğini açıklayan, kadın yöneticilerin kariyerlerinde karşılaştığı görünmez bir engeli ifade eden bir kavramdır. Kavram, kadınların liderlik pozisyonlarına terfi edebildiklerini ancak bu terfilerin çoğunlukla şirketlerin kriz, performans düşüklüğü veya yüksek başarısızlık riski taşıyan koşullar döneminde gerçekleştiğine işaret eder. Kavram, kadın yöneticilerin riskli ve güvencesiz (precarious) liderlik pozisyonlarına erkeklerden daha fazla getirilmesini ifade etmektedir.

Cam Uçurum Kavramının Doğuşu ve Gelişim Süreci

Cam Uçurum kavramı, sosyal psikologlar Michelle K. Ryan ve Alex Haslam tarafından 2005 yılında yayımlanan ampirik bir çalışmayla bilimsel literatüre kazandırılmıştır; bu kavram, kadınların kariyer engellerini açıklayan daha önceki ana metafor olan Cam Tavan (Glass Ceiling) olgusuna bir eleştiri ve ekleme olarak ortaya çıkmıştır.

Ryan ve Haslam, Birleşik Krallık'taki en büyük 100 şirketi (FTSE 100) inceleyerek, şirketlerin yönetim kurullarına kadınların atanmasının, çoğunlukla şirketin kriz, kötü performans veya hisse senedi düşüşleri gibi başarısızlık riski taşıyan "güvencesiz" (precarious) dönemlere denk geldiğini saptamıştır.

Bu bulgu, kadınların Cam Tavan'ı aşarak liderlik pozisyonuna ulaştıklarını ancak bu pozisyonların bir nevi "uçurumun kenarı" gibi olduğunu dolayısıyla başarısızlık faturasının kadınlara kesilmesini simgeleyen "Cam Uçurum" metaforunu ortaya çıkarmıştır.

2005'teki ilk çalışmayı, 2006'da Birleşik Krallık bilişim teknolojileri sektöründeki kadınların kariyer yollarını inceleyen ve kavramı güçlendiren takip çalışmaları izlemiş, 2007'de ise Ryan ve Haslam, makaleleriyle kadınların riskli pozisyonlara atanmasını çevreleyen dinamikleri ve cinsiyet stereotiplerini ele alarak kavramın teorik çerçevesini sağlamlaştırmışlardır.

Uluslararası literatürde temelleri atılan bu kavram, Türkçe akademik yazına ise ilk kez Doç. Dr. Sebahattin Yıldız ve arkadaşları tarafından 2016 yılında yayımlanan “Cam Uçurum: Kadın Yöneticiler Cam Tavanı Ne Zaman Aşar?” başlıklı çalışma aracılığıyla “cam uçurum” terimi kullanılarak kazandırılmıştır.^【1】 

^{Cam Uçurum Kavramını Tasvir Eden Bir Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Kavramın Gelişimi ve Teorik Çerçevenin Güçlenmesi

Kavram, 2005'teki ilk ampirik bulguların ardından, Ryan ve Haslam'ın öncülüğünde yapılan takip çalışmalarıyla hem ampirik altyapısını hem de teorik derinliğini artırmıştır:

2006 Çalışması (Wilson-Kovacs, Ryan & Haslam): Bu takip çalışması, kavramın ilk kez FTSE 100 şirketlerinde gözlemlenen geçerliliğini farklı bir sektörde test etmiştir. Çalışma, Birleşik Krallık'taki özel Bilişim Teknolojileri (IT) sektöründeki kadınların kariyer yolları bağlamında Cam Uçurumu bulgularını incelemiş ve sonuçlar, kadınların riskli ve zorlayıcı pozisyonlara atandığı yönündeki ilk iddiaları güçlendirmiştir.

2007 Çalışması (Ryan & Haslam): "The glass cliff: Exploring the dynamics surrounding the appointment of women to precarious leadership positions" başlıklı makale, kavramın teorik temelini incelemiştir.^【2】  Araştırmacılar, kadınların neden kriz dönemlerinde riskli pozisyonlara atandığını çevreleyen dinamikleri ve mekanizmaları ele almışlardır.

• Stereotip Dönüşümü: Normal performans dönemlerinde liderlik pozisyonları genellikle erkeklerle ilişkilendirilir ("yönetici düşün—erkek düşün" stereotipi). Ancak kriz veya kötü performans dönemlerinde, örgütler genellikle ilişkisel, işbirlikçi veya krizi yönetme yeteneği olduğu varsayılan liderleri arama eğilimine girer. Bu durum, kadınlarla ilişkilendirilen stereotiplerin (örneğin daha yumuşak becerilere sahip olma) bu "çözüm arayan" pozisyonlar için kısa süreliğine uygun görülmesine neden olabilir.

• Suçlama Mekanizması Riski: Teorik çerçeve, aynı zamanda bu atamaların bilinçli veya bilinçsiz olarak, şirketin beklenen başarısızlığının faturasını bir kadına kesme riskini de taşıdığını öne sürer.

Bulguların Değerlendirilmesi ve Sonuçlar

Yapılan araştırmaların temel bulguları ve değerlendirmeleri şu şekildedir:

• Güvencesiz Pozisyonlarda Aşırı Temsil: Uluslararası düzeydeki temel bulgu, kadınların, şirketlerin kriz, kötü performans veya ciddi hisse senedi düşüşleri gibi yüksek başarısızlık riski taşıyan (güvencesiz) liderlik pozisyonlarına erkeklerden daha fazla atandığını kesinleştirmiştir.

• Teorik Mekanizmalar ve Stereotipler: Kavramın teorik çerçevesi, bu atamaların ardında yatan temel dinamiklerin, cinsiyet stereotiplerinin kriz bağlamında değişimi ile ilişkili olduğunu öne sürmüştür. Normal dönemlerdeki "yönetici düşün—erkek düşün" stereotipi, kriz dönemlerinde, kadınlarla ilişkilendirilen varsayılan becerilerin (örneğin daha ilişkisel yönetim) kriz yönetimi için uygun olduğu düşüncesiyle yer değiştirerek "kriz düşün—kadın düşün" haline gelebilmektedir.

• Türkiye Bağlamındaki Durum: Türkiye'de yapılan nitel araştırmaların değerlendirilmesi, çalışan kadınların belli bir kısmının Cam Uçurumu olgusunu deneyimlemekle beraber, temelde kariyer engelinin daha çok Cam Tavan seviyesinde yoğunlaştığını ortaya koymuştur.

Cam Tavan'dan Ayrışma ve Gelişim

Cam Uçurum (Glass Cliff) kavramı, kadınların profesyonel yaşamdaki kariyer engellerini tanımlayan ve uzun yıllardır kabul gören Cam Tavan (Glass Ceiling) metaforunun eksik kaldığı bir noktayı doldurmak üzere bir devamı veya ikinci aşaması olarak geliştirilmiştir. Bu ayrışma ve gelişim süreci, kadınların sadece üst yönetim pozisyonlarına ulaşmakta karşılaştıkları görünmez engelleri değil aynı zamanda o pozisyonlara ulaştıktan sonra karşılaştıkları zorlu, güvencesiz koşulları da kapsamayı amaçlamıştır.

Cam Tavan, kadınların belirli bir hiyerarşik seviyeden sonra üst düzey yöneticilik pozisyonlarına yükselmesini engelleyen, davranışsal ve örgütsel önyargılardan kaynaklanan görünmez kariyer bariyerlerini ifade ederken; Cam Uçurum ise bu tavanı aşan kadınların neden erkek meslektaşlarına göre şirketlerin kriz, kötü performans veya yüksek başarısızlık riskinin olduğu, yani "güvencesiz" (precarious) koşullarda göreve başladığını sorgular.

Kavramın gelişimini destekleyen ve teorik çerçevesini sağlamlaştıran 2006 (Wilson-Kovacs, Ryan & Haslam) ve 2007 (Ryan & Haslam) çalışmaları, kavramın geçerliliğini Birleşik Krallık'taki özel bilişim teknolojileri (IT) sektöründe de incelemiş ve kadınların riskli pozisyonlara atanmasını çevreleyen dinamikleri ve cinsiyet stereotiplerini ele almıştır.