Çavuştepe Kalesi, Van il merkezinin yaklaşık 24-25 kilometre güneydoğusunda, Gürpınar ilçesi sınırları içerisinde yer alan kaledir. Bol Dağı’nın batı ucundaki iki alçak tepe üzerine kurulan kale, M.Ö. 764-734 yılları arasında Urartu Kralı II. Sarduri tarafından inşa ettirilmiş olup, Urartu dilinde “Sardurihinili” (Sarduri’nin kurduğu kent) olarak adlandırılmıştır. Kale, Van-Hakkâri-İran karayolu üzerinde, Gürpınar Ovası’na ve geçiş yollarına hâkim stratejik bir konumda yer almaktadır.

^{Çavuştepe Kalesi (Türkiye Kültür Portalı)}

Kazılar ve Araştırmalar

Çavuştepe Kalesi’ndeki ilk arkeolojik kazılar 1961-1986 yılları arasında Prof. Dr. Afif Erzen başkanlığında gerçekleştirilmiştir. 2014 yılında ise Prof. Dr. Rafet Çavuşoğlu başkanlığında ikinci dönem kazı çalışmaları başlatılmış olup hâlen devam etmektedir.

Mimari Yapı ve Bölümler

Kale, “Yukarı Kale” ve “Aşağı Kale” olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Bu iki bölüm, alçak bir boyun ile birbirine bağlanmıştır.

Yukarı Kale (Haldi Tapınağı ve Çevresi)

Doğu tarafta yer alan Yukarı Kale, dikdörtgen planlı olup, yüksekçe bir tepe üzerinde yer alır. Urartu baş tanrısı Haldi adına yapılmış kare planlı, köşe çıkıntılı (rizalitli) bir tapınağa ev sahipliği yapmaktadır. Tapınağın ölçüleri dıştan 12.50 x 12.50 metre, cella (kutsal oda) ise 4.50 x 4.50 metredir. Girişi doğuya bakan tapınağın ön avlusu üç tarafı revaklarla çevrili olacak şekilde düzenlenmiştir. Kale, güçlü sur sistemleriyle çevrilidir ve doğu yönünde doğal kaya oyularak oluşturulmuş bir platform ile “doğu hendeği” dikkat çeker.

Aşağı Kale (İrmuşini Tapınağı, Saray, Uçkale)

Batıdaki daha alçak tepe üzerinde yer alan Aşağı Kale, yaklaşık 430-450 metre uzunluğa ve 125 metre genişliğe sahiptir. Etrafı taş temelli kerpiç surlarla çevrili olan bu alanda tapınaklar, saray yapıları, depo binaları ve atölyeler yer almaktadır.

Aşağı Kale’nin en yüksek noktasında Tanrı İrmuşini’ye adanmış ikinci bir tapınak bulunmaktadır. Tapınağın dış ölçüleri 10 x 10 metre, cella bölümü ise 4.50 x 4.50 metredir. Giriş cephesi doğuya bakan yapı, iki sıra özenle işlenmiş bazalt bloklarla inşa edilmiştir. Tapınağın girişinde II. Sarduri’ye ait çivi yazılı bir inşa kitabesi yer almaktadır. Yapının iç duvarlarında kırmızı, mavi, beyaz ve siyah renkli geometrik ve bitkisel motifler içeren duvar resimleri tespit edilmiştir.

Tapınağın doğusunda iki büyük salondan oluşan bir depo binası yer almaktadır. Bu yapıda omuzlarına kadar toprağa gömülü yaklaşık 100 adet pitos (küp) bulunmuş; bunların üzerinde damga mühürleri, ölçek işaretleri ve çivi yazıları tespit edilmiştir. İrmuşini Tapınağı’nın batısında ise 81 x 33 metre boyutlarında, iki yan koridor ve ortada salon-odalardan oluşan saray yapısı yer alır. Sarayın alt kısmında mutfak, kiler, tuvalet ve sarnıçlar bulunmaktadır. Zemine oyulmuş üç sarnıç ile drenaj kanalları sistemi, yapının teknik özelliklerini göstermektedir.

Aşağı Kale’nin doğusunda yer alan Uçkale yapısı ise doğu-batı doğrultusunda uzanmakta olup, 39 x 23.92 metre ölçülerindedir. Kalkerden blok taşlarla özenli işçilikle inşa edilen yapı, iki katlı olup zemini ana kaya düzleştirilerek oluşturulmuştur. Dinsel işlev taşıdığı değerlendirilmektedir.

Su Yapıları ve Gugunaini Kanalı

Urartu döneminde su ihtiyacını karşılamak üzere Çavuştepe Kalesi yakınlarında II. Sarduri tarafından inşa ettirilen Gugunaini Deresi Su Kanalı önemli bir alt yapı yatırımıdır. Kanal, Hoşap Deresi’nin (Urartu dönemi adıyla Gugunaini) sularını yaklaşık 8 kilometre boyunca güney yamaçlardan getirerek kaleye ve tarım alanlarına ulaştırmaktadır. Kanalın genişliği ortalama 3.5 metre olup, basit toprak kanal şeklindedir. Tapınak kitabelerinde bu kanal inşa faaliyetleri arasında açıkça belirtilmiştir.

Nekropol Alanı ve Gömü Gelenekleri

Kalenin yaklaşık 1 kilometre kuzeyinde yer alan nekropol alanı, Urartu gömü geleneklerine ışık tutmaktadır. Burada yapılan arkeolojik kazılarda Urn tipi (yakılarak çömleğe gömülme) ve Hoker tipi (ceninin ana rahmindeki duruşunu andırır şekilde gömülme) olmak üzere iki farklı gömü biçimi tespit edilmiştir. Nekropolde ayrıca örme oda mezar, sandık mezar ve basit toprak mezar olmak üzere dört farklı mezar tipi belgelenmiştir.

Savaş Donanımı ve Ok Uçları

Çavuştepe Kalesi’nde gerçekleştirilen kazılarda çok sayıda demir ve bronzdan yapılmış ok ucu ortaya çıkarılmıştır. Bu ok uçları “kovanlı” ve “yaprak formunda” olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Kovanlı ok uçları bronzdan, yaprak formundakiler ise demirdendir. İlk dönem kazılarında 54, ikinci dönem kazılarında ise 25 adet ok ucu ele geçirilmiş, bunlar yapısal özelliklerine göre alt gruplara ayrılmıştır. Ok uçlarının bir bölümü savaş silahı olarak, bir bölümü ise dini amaçla adak eşyası olarak kullanılmıştır.

Çavuştepe (Sardurihinili) Kalesi, II. Sarduri’nin askeri, ekonomik, dini ve altyapı yatırımlarını bütüncül şekilde yansıtan bir Urartu yerleşimidir. Tapınaklardan saray yapılarına, depo sistemlerinden su kanallarına kadar birçok mimari unsur, Urartu medeniyetinin gelişmişliğini göstermektedir. İki ayrı tanrıya adanmış tapınak yapılarının aynı kalede yer alması, Çavuştepe’yi diğer Urartu kalelerinden ayıran özgün bir özellik olarak öne çıkmaktadır.