Çelebi lalesi (Tulipa clusiana DC.), Zambakgiller (Liliaceae) familyasına bağlı, çok yıllık ve soğanlı bir bitkidir. Türkiye’de “Bornova lalesi” adıyla da anılır. Bu ad, türün ülkemizde bilinen tek doğal yayılış alanı olan İzmir ili Bornova ilçesinden kaynaklanmaktadır. Bitki, beyaz zemin üzerine kırmızı dış bantlara sahip çiçekleriyle tanınır ve doğal koşullarda 60 santimetreye kadar uzayabilir. Nisan ayında çiçek açar ve Tulipa cinsi içinde ayırt edilir.

^{Çelebi Lalesi - Bornova Lalesi (AA)}

Morfolojik Özellikler

Çelebi lalesi, ince ve dik gövdeli bir yapıya sahiptir. Yapraklar uzun, dar ve mızraksı biçimde olup genellikle gri-yeşil renktedir. Bitki toprak altında yer alan soğanı sayesinde çok yıllık yaşam döngüsünü sürdürür. Soğanı, birkaç katlı tunikalarla çevrilidir. Tunikanın boğaz kısmında uzun tüyler, tabanında kısa ve yumuşak tüyler bulunur; orta kısmı çoğunlukla tüysüzdür.^【1】 

Çiçekler tek ve terminal konumda yer alır. Tepaller altı parçalıdır; dışta kırmızı, içte beyaz renklidir. İç tepaller dıştakilerle aynı boyda veya biraz daha geniş olabilir. Filamentler düz ve tüysüzdür. Bitki hem soğan hem de tohum yoluyla çoğalabilir. Çiçeklenme sonrasında meyve kapsülleri oluşur ve tohumlar bu kapsüller içinde olgunlaşır.

Yayılış Alanı

Çelebi lalesi (Tulipa clusiana DC.), dünya genelinde doğal olarak Orta Asya’dan başlayarak İran, Afganistan, Pakistan, Hindistan ve bazı Akdeniz ülkelerinde yayılış gösterir. Bu bölgeler türün doğal dağılım sınırlarını oluşturur. Türkiye’de ise doğal yayılış alanı yalnızca İzmir ili Bornova ilçesiyle sınırlıdır.

Sonraki yıllarda yapılan arazi çalışmaları sırasında bölgede türün izine rastlanmamıştır. Bu nedenle bir dönem doğal popülasyonunun yok olduğu düşünülmüştür.

2019 yılında Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından başlatılan çalışmalarla türün yeniden ülkemize kazandırılması hedeflenmiştir. İzmir ve Aydın illerinde yapılan taramalarda doğal yayılış alanına ait bir popülasyon bulunamamış, ancak kişisel bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen örneklerine rastlanmıştır. Bu örneklerden alınan soğan ve tohumlar çoğaltılarak koruma çalışmalarına dâhil edilmiştir.

Habitat ve Ekolojik Özellikler

Çelebi lalesi (Tulipa clusiana DC.) doğal olarak kurak ve yarı kurak iklim koşullarına uyum sağlamış bir türdür. Tür, iyi drene olan, gevşek yapılı ve organik maddece zengin topraklarda gelişim gösterir. Doğal habitatında açık yamaçlar, taşlık alanlar ve güneşli eğimler tercih edilir.

Türkiye’deki doğal yayılış alanı olan Bornova–Kurutepe çevresi, Akdeniz iklim özellikleri taşır. Bu bölge, yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlı bir iklim tipine sahiptir. Tür, bu koşullarda kış aylarında soğan halinde dinlenme dönemine girer, ilkbahar başında filizlenir ve nisan ayında çiçek açar.

Bitkinin büyüme ve çiçeklenme dönemleri, sıcaklık ve nem dengesine duyarlıdır. Aşırı otlatma, habitat bozulması ve toprak sıkışması türün doğal yenilenmesini olumsuz etkileyen faktörler arasındadır. Yeniden kazandırma çalışmalarında, doğal habitat koşullarına benzer ekolojik alanların seçilmesi türün uyum başarısı açısından önem taşımaktadır.

^{Çelebi lalesi -Bornova lalesi (AA)}

Türkiye’deki Doğal Durumu

Çelebi lalesi (Tulipa clusiana DC.), Türkiye florasında çok dar bir yayılış gösteren ve doğal popülasyonu uzun süre kaybolmuş kabul edilen bir türdür. Türün ülkemizdeki tek doğal kayıt alanı, İzmir ili Bornova ilçesi Kurutepe mevkisidir. 1984 yılında yapılan bu kayıt sonrasında bölgede yürütülen arazi çalışmalarında bitkinin doğal ortamında bulunamaması, türün doğadan tamamen silindiği düşüncesini güçlendirmiştir.

2019 yılında Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından başlatılan proje kapsamında yapılan araştırmalar, Türkiye’de doğada yaşayan herhangi bir doğal popülasyonun kalmadığını, ancak bireysel bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen örneklerin bulunduğunu ortaya koymuştur. Bu nedenle tür, Türkiye’de doğadan kaybolmuş ancak kültürel ortamlarda varlığını sürdüren bir tür olarak değerlendirilmektedir.

Türün doğal yaşama yeniden kazandırılması amacıyla tohum ve soğanlardan elde edilen yeni bireyler, kontrollü koşullar altında çoğaltılmış ve tekrar doğal ortama aktarılmak üzere planlamalar yapılmıştır. Bu kapsamda, Bornova’da Doğa Koruma ve Milli Parklar sahası içinde belirlenen korunaklı bir alanda yeniden doğaya kazandırılması hedeflenmiştir.

Yeniden Kazandırılma Projesi

Çelebi lalesi (Tulipa clusiana DC.) için yürütülen yeniden kazandırma çalışmaları, 2019 yılında Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından başlatılmıştır. Proje, Tarım ve Orman Bakanlığına bağlı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) tarafından desteklenmiştir. Çalışma, doğada kaybolduğu düşünülen türün yeniden Türkiye florasına kazandırılmasını amaçlamaktadır.

“Doğamızda Yok Olan Bir Türün Yeniden Türkiye’ye Kazandırılması: Çelebi Lalesi (Tulipa clusiana DC.) Örneği” başlıklı proje kapsamında, İzmir ve Aydın illerinde 2020 ve 2021 yıllarında arazi taramaları gerçekleştirilmiştir. Türün doğal yayılış alanına rastlanmamış, ancak süs bitkisi olarak yetiştirilen örneklerine ulaşılmıştır. Bu örneklerden toplanan soğan ve tohum materyalleriyle çoğaltma çalışmaları yapılmıştır.

Toplanan soğanlar fungusit ile muamele edilerek üretim yastıklarına dikilmiş, vejetatif çoğaltımda olumlu sonuçlar alınmıştır. Aynı zamanda tohumdan üretim ve doku kültürüyle çoğaltma denemeleri yürütülmüş, somatik embriyogenesis yöntemiyle bitki elde edilmiştir.

Elde edilen yeni bireylerin doğaya aktarımı amacıyla İzmir ilinde, Doğa Koruma ve Milli Parklar Müdürlüğü sorumluluğundaki korunaklı bir alanda plantasyon kurulması planlanmıştır. Bu çalışma, türün sürdürülebilir bir popülasyon oluşturmasını ve yeniden doğada varlık göstermesini sağlamayı hedeflemektedir.

^{Çelebi lalesi -Bornova lalesi (AA)}

Kültürel ve Bilimsel Önemi

Çelebi lalesi (Tulipa clusiana DC.), Türkiye florasında sınırlı yayılış göstermesi ve doğal popülasyonunun uzun süre kaybolmuş olması nedeniyle bilimsel açıdan önemli bir türdür. Tür, lale cinsi içinde morfolojik olarak ayırt edici özellikler taşıması ve Türkiye’de doğal yayılış gösteren en nadir örneklerden biri olması bakımından botanik çalışmalar için referans değeri taşır.

Bilimsel araştırmalarda, Tulipa cinsinin taksonomik sınırlarının belirlenmesi, tunika yapısının incelenmesi ve çiçek rengi varyasyonlarının değerlendirilmesi gibi konularda Çelebi lalesi önemli bir model tür olarak ele alınmıştır. Bu yönüyle, lale türlerinin doğru tanımlanması ve sınıflandırılmasında katkı sağlayan veriler sunmuştur.

Kültürel açıdan ise Çelebi lalesi, “Bornova lalesi” adıyla bölgesel kimlik kazanmış bir bitkidir. Bornova ilçesiyle özdeşleşen bu tür, hem yöresel bitki çeşitliliğinin korunmasında hem de biyolojik mirasın sürdürülebilirliğinde sembolik bir değer taşır. Doğal varlığının yeniden kazandırılmasına yönelik çalışmalar, yerel flora bilincinin gelişmesine katkı sağlamıştır.