Piyan çiçeği, Fabaceae (baklagiller) familyasının Papilionoideae alt familyasına bağlı Thermopsis cinsine ait bir türdür. Thermopsis cinsi, Orta Asya ve Kuzey Amerika’nın dağlık nemli bölgelerinde yaklaşık 25 tür ile temsil edilmektedir. Türkiye florasında bu cinsin tek doğal temsilcisi Thermopsis turcica’dır.

Tür, ilk olarak 1983 yılında Kit Tan, Vural ve Küçüködük tarafından bilim dünyasına tanıtılmıştır. Bazı çalışmalarda morfolojik farklılıkları nedeniyle Vuralia turcica olarak ayrı bir cins önerilmiş olsa da, bilimsel literatürde ağırlıklı olarak Thermopsis turcica adı kullanılmaktadır.

Yöre halkı bitkiye çiçeklerinin sarı renginden dolayı “Eber sarısı”, hayvanlar tarafından yenmediği ve acı tadı nedeniyle “piyan” veya “piyam” adlarını vermiştir.^【1】 

^{Piyan çiçeği (AA)}

Morfolojik Özellikler

Thermopsis turcica, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Toprak altı rizomlara sahiptir ve gövdesi dik, tüylü, 35–80 cm boyundadır. Yaprakları trifoliat ve petiolat yapılıdır. Çiçek durumu rasemöz yapıdadır; çiçekler sarı renklidir ve yaklaşık 25 mm uzunluğundadır. On adet serbest stamen içerir, ovaryum üç karpelli yapıdadır. Bir çiçekten gelişen üç veya daha fazla serbest karpel ile çoklu meyve oluşur. Meyveler legümen tipindedir ve 3–10 tohum taşır; tüylü yapıya sahiptir.

Yayılış ve Habitat

Thermopsis turcica, yalnızca Türkiye’de, Afyonkarahisar ili sınırlarında, Eber Gölü’nün güneyi ile Akşehir Gölü’nün güneybatısı arasında dar bir alanda yayılış göstermektedir. Türün yaşam alanı meyve bahçeleri, göl kenarları ve tarımsal alanlar arasında kalan sınırlı bir bölgedir. Popülasyonlar parçalı hâlde bulunur. Habitatın sürdürülebilirliği, göl su seviyeleri ve mikroklima koşullarına bağlıdır. Tarımsal drenaj, yeraltı su kullanımının artışı ve göl sularının çekilmesi türün yayılış alanını daraltmaktadır.

Keşif ve Bilimsel Tanıtım Süreci

Thermopsis turcica, 1983 yılında Kit Tan, Vural ve Küçüködük tarafından bilim dünyasına tanıtılmıştır. İlk olarak Akşehir Gölü’nün güneyinde, Konya ili sınırlarında tespit edilmiş, ancak sonraki çalışmalar türün esas olarak Afyonkarahisar ili sınırlarında, Eber Gölü’nün güneyi ile Akşehir Gölü’nün güneybatısı arasında yayıldığını göstermiştir. Bu keşif, Türkiye florası için önemli bir katkı olarak değerlendirilmiştir.

Üreme ve Ekolojik Özellikler

Bitki çoğunlukla vejetatif olarak rizomlarıyla çoğalır. Çiçeklenme nisan sonu–mayıs başı arasında gerçekleşir; ağustos ayında meyve verir. Tohumlar bazı böcek larvalarının zararına maruz kaldığından doğal tohumla çoğalma sınırlı olabilir.

Korunma Durumu

Thermopsis turcica, IUCN kriterlerine göre “kritik tehlike altında” (CR) kategorisindedir. Bern Sözleşmesi Ek I listesinde “Mutlak Korunması Gereken Bitki Türleri” arasında yer alır. Türün doğal habitatı tarım alanlarıyla çevrilidir; aşırı su kullanımı, tarla sürme ve biçme faaliyetleri popülasyonları olumsuz etkilemektedir.

Koruma Çalışmaları

Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından hazırlanan “Piyan Tür Eylem Planı” kapsamında tür korunmaktadır. Eber ve Akşehir Gölü çevresindeki alanlar tel çitlerle koruma altına alınmıştır. Ex situ koruma amacıyla Afyon Kocatepe Üniversitesi ile Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ortak projeler yürütmektedir; bazı bireyler doğal topraklarıyla birlikte botanik bahçesine taşınmıştır. Laboratuvar ortamında tohumdan üretim, doku kültürü ve rizom eksplantlarından çoğaltım çalışmaları gerçekleştirilmiştir.

Ekonomik ve Bilimsel Potansiyel

Thermopsis turcica’nın çoklu meyve (serbest karpel) yapısı, baklagiller arasında nadir görülür ve genetik kaynak olarak değerlidir. Bu özellik, kültür bitkilerinde verim artırımı için araştırılabilir. Ayrıca bitkinin yaprak ve tohumlarında bulunan alkaloid bileşikler, farmasötik uygulamalar açısından potansiyel taşır.

Hukuki Koruma ve Cezai Yaptırımlar

Türü koparan veya izinsiz taşıyanlara Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından idari para cezası uygulanmaktadır. 2019 yılında ceza 60.000 TL, 2022 yılında ise 109.593 TL olarak belirlenmiştir.