Central Park, Amerika Birleşik Devletleri’nin New York kentinde, Manhattan adasının merkezinde yer alan geniş ölçekli bir kentsel parktır. 19. yüzyıl ortasında planlanan ve 1858’den itibaren kademeli olarak açılan park, 1876’da tamamlanmıştır. Park, Amerika Birleşik Devletleri’nde inşa edilen ilk peyzaj düzenlemeli kentsel park olarak kabul edilmektedir ve modern kent planlamasında önemli bir dönüm noktasıdır. Günümüzde yaklaşık 42 milyon yıllık ziyaretçi sayısı ile ülkenin en çok ziyaret edilen parklarından biridir.

Central Park, yalnızca bir rekreasyon alanı değil, aynı zamanda New York’un sosyal, kültürel ve ekolojik yapısının önemli bir parçası olarak işlev görmektedir. Park, UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne 2017 yılında alınmış, 1963’te Ulusal Tarihi Anıt, 1966’da ise Ulusal Tarihi Yer olarak tescillenmiştir.

^{Central Park Drone Videosu (RP Meier)}

Konum ve Fiziksel Özellikler

Central Park, Manhattan adasının merkezinde, kuzeyde 110. Cadde, güneyde 59. Cadde, doğuda 5. Cadde ve batıda 8. Cadde ile sınırlanmıştır. Kuzey–güney doğrultusunda 4 kilometre, doğu–batı doğrultusunda ise 0,8 kilometre uzunluğunda olan park, toplamda 843 dönümlük (341 hektar) bir alan kaplamaktadır.

Parkın en yüksek noktası 41,9 metre rakımlı Summit Rock’tır. İçinde yapay göller, geniş çayırlar, ormanlık bölgeler ve çeşitli yaya yolları bulunmaktadır. En büyük su kütlesi, 106 dönümlük Jacqueline Kennedy Onassis Rezervuarı’dır. Bunun dışında Harlem Meer, Turtle Pond, The Lake ve Conservatory Water gibi yapay su alanları da mevcuttur.

Jeolojik olarak Manhattan şisti ve Hartland şisti gibi kayaç türleri yüzeyde gözlemlenir. Ayrıca son buzul dönemine ait kaya blokları ve buzulların oluşturduğu çizikler günümüzde de parkın doğal peyzajında korunmaktadır. Bu jeolojik unsurlar, parkın yapay düzenlemeleriyle birlikte doğal görünümü pekiştirmektedir.

^{Central Park (Zeeshaan Shabbir)}

Kuruluş Süreci ve Tarihî Gelişim

Öncesi ve İstimlâk

19. yüzyıl ortasında hızla büyüyen New York’un nüfusu nedeniyle, kent sakinlerinin rekreasyon için kullandıkları başlıca alan mezarlıklar ve küçük meydanlardı. Kent elitleri ve basın organları, Paris ve Londra’daki büyük parklara benzer bir kamusal alan ihtiyacını vurguladı.

1853’te New York Eyalet Meclisi, Beşinci ve Sekizinci caddeler arasında, 59. ve 106. caddelerle sınırlı 778 dönümlük alanı kamulaştırdı. Bu bölgede özellikle Afrika kökenli Amerikalıların yaşadığı Seneca Village adlı yerleşim bulunmaktaydı. Yaklaşık 1.600 kişi bu süreçte yerinden edildi; bunların arasında 225 kişilik ve çoğu mülk sahibi olan Seneca Village topluluğu da yer almaktaydı.

Tasarım Yarışması

İlk plan, mühendis Egbert Viele tarafından hazırlanmıştı; ancak estetik açıdan yetersiz bulunarak reddedildi. 1857’de açılan tasarım yarışmasına 33 proje katıldı. Yarışmayı, Frederick Law Olmsted ve Calvert Vaux’un sunduğu Greensward Planı kazandı. Plan, yaya yolları, atlı yollar ve taşıt yollarını ayrı sistemler hâlinde kurgulamasıyla yenilikçi bulunmuştur.

Olmsted genel peyzaj düzenlemesinden, Vaux ise mimari detaylardan sorumluydu. Greensward Planı, daha sonra Amerika’daki birçok park projesine örnek oluşturdu.

İnşa Süreci

1857’de başlayan yapım sürecinde arazi barutla patlatılmış, milyonlarca metreküp toprak taşınmış ve yeni peyzaj için uygun zemin hazırlanmıştır. Çalışmalara 20.000’den fazla işçi katılmış, büyük kısmı göçmenlerden oluşmuştur. İlk kısımlar 1858’de halka açılmış, 1876’da ise park bütünüyle tamamlanmıştır.

^{Central Park (gigi_nyc)}

20. Yüzyılda Gelişmeler

20. yüzyıl başlarında park bakımsızlık nedeniyle yıprandı. 1934’te Belediye Başkanı Fiorello La Guardia, Robert Moses’i parklar komiseri olarak atadı. Moses döneminde Great Lawn düzenlendi, yeni oyun alanları eklendi, hayvanat bahçesi modernleştirildi ve Wollman Rink açıldı.

1960’lar ve 1970’lerde park, toplumsal hareketlerin ve kitlesel konserlerin mekânı oldu. Ancak aynı dönemde ekonomik kriz, vandalizm ve bakım eksiklikleri parkın bozulmasına yol açtı.

1980’de Central Park Conservancy kurularak restorasyon süreci başlatıldı. Sheep Meadow, Bethesda Terrace, Belvedere Castle, Bow Bridge ve Central Park Zoo gibi önemli alanlar 1980’ler ve 1990’larda yenilendi.

21. yüzyılda restorasyonlar ve yeni projeler devam etti. 2021’de kuzeyde Lasker Rink yıkılarak yerine Davis Center inşa edildi ve 2025’te açıldı. Bu merkez, yıl boyu etkinlikler sunmanın yanı sıra Harlem Meer çevresindeki ekosistemi de yeniden düzenledi.

Peyzaj ve Yapısal Düzenlemeler

Parkta çok sayıda yapı, köprü ve anıt bulunmaktadır. Bethesda Terrace ve Çeşmesi, Belvedere Castle, Bow Bridge, Conservatory Garden ve Central Park Mall öne çıkan mimari unsurlardır. 1880’de Mısır’dan getirilen Cleopatra’s Needle adlı dikilitaş, parkın en eski insan yapımı anıtıdır.

Ayrıca 20. yüzyılda John Lennon anısına Strawberry Fields, 21. yüzyılda ise Women’s Rights Pioneers Monument gibi eklemeler yapılmıştır. Parkta toplam 36 farklı köprü ve kemer vardır; bunlar Gotik veya Romanesk üslupla inşa edilmiştir.

Flora ve Fauna

Parkta 18.000’den fazla ağaç ve yüzlerce bitki türü bulunmaktadır. En çok dikkat çeken türlerden biri, Hollanda karaağaç hastalığından izole şekilde korunmuş Amerikan karaağaçlarıdır. Ayrıca 300’den fazla kuş türü kaydedilmiş olup park, Atlantik Göç Yolu üzerinde önemli bir konaklama alanıdır.

Memeliler arasında gri sincaplar, rakunlar ve yarasalar görülürken; göletlerde kaplumbağalar ve çeşitli balık türleri yaşamaktadır.

^{Central Park'ta Sonbahar (iVes Winzy)}

Kültürel ve Toplumsal İşlevler

Kuruluşundan itibaren Central Park, farklı toplumsal sınıfları bir araya getiren bir mekân olmuştur. 19. yüzyılda atlı araba gezintileri, müzik dinletileri ve buz pateni öne çıkan etkinliklerdi. 20. yüzyılda Shakespeare in the Park gibi tiyatro etkinlikleri ve büyük konserler parkı kültürel bir merkez hâline getirmiştir.

Park aynı zamanda New York Maratonu gibi spor organizasyonlarının güzergâhında yer almakta ve rekreasyon için bisiklet, koşu, kürek gibi etkinliklere ev sahipliği yapmaktadır.

Modern Dönem ve Yeniden Yapılanmalar

1980’den itibaren Central Park Conservancy’nin yürüttüğü restorasyonlar parkın yeniden işlevsel hâle gelmesini sağlamıştır. 2000’lerde ve 2010’larda Bethesda Arcade, East Meadow, Ramble and Lake gibi alanlar restore edilmiştir.

2020’de COVID-19 pandemisi sırasında park geçici sahra hastanelerine ev sahipliği yapmıştır. 2025’te Harlem Meer bölgesinde yeni Davis Center açılmış ve ekolojik restorasyon projeleri uygulanmıştır.

^{Central Park'ta Kış (Anadolu Ajansı)}

Kentsel ve Ekolojik Rol

Central Park, New York’un yoğun yapılaşmış merkezinde önemli bir ekolojik işlev üstlenmektedir. Park, ısı adası etkisini azaltmakta, hava kalitesini iyileştirmekte ve göçmen kuşlar için durak noktası sağlamaktadır.

Ayrıca park, Amerika’da modern kentsel parkların gelişiminde öncü olmuş ve birçok kent için model oluşturmuştur.

Central Park, kuruluşundan itibaren New York’un hem fiziksel hem de toplumsal yapısında merkezi bir rol üstlenmiştir. 19. yüzyılda tasarlanmış olan bu kentsel park, farklı dönemlerdeki bakımsızlık ve yeniden yapılanma süreçlerinden geçerek günümüze ulaşmıştır. Günümüzde yalnızca bir rekreasyon alanı değil, aynı zamanda ekolojik işlevleri, kültürel etkinlikleri ve toplumsal rolüyle kentin en önemli simgelerinden biridir.