Codex Alimentarius, dünya genelinde gıda güvenliği, tüketici sağlığını koruma ve uluslararası ticaretin kolaylaştırılması amacıyla geliştirilen bir dizi uluslararası gıda standardını kapsayan temel referans çerçevesidir. Bu sistem, Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 1963 yılında oluşturulmuştur. Codex Alimentarius Komisyonu (CAC) tarafından yönetilen bu sistem, ülkeler arasında gıda mevzuatında bir uyum sağlamaya, kamu sağlığını desteklemeye ve bilim temelli karar alma süreçlerini yaygınlaştırmaya yöneliktir.

Tarihsel Arka Planı

Codex Alimentarius'un temelleri, II. Dünya Savaşı sonrası dünyada artan nüfus, sanayileşme ve globalleşme ile birlikte ortaya çıkan gıda güvenliği endişeleriyle atılmıştır. FAO ve WHO, gıda kaynaklı hastalıkların önlenmesi, tüketici haklarının korunması ve ticaretin kolaylaştırılması için ortak bir yapı oluşturmuş ve 1961 yılında Codex Komisyonu'nun kurulmasına karar verilmiştir. Bu komisyon, 1963 yılında ilk toplantısını yapmış ve uluslararası gıda standartlarının belirlenmesi çalışmalarını başlatmıştır.

Yapı ve İşleyiş

Codex Alimentarius Komisyonu, FAO ve WHO tarafından ortaklaşa yürütülen bir mekanizmadır. Komisyonun çalışma yapısı; yatay ve dikey komitelerden oluşan bir sistemdir. Yatay komiteler, genel konularla ilgili standartlar (etiketleme, katkı maddeleri, hijyen vb.) geliştirirken; dikey komiteler, belirli gıda ürün gruplarına ilişkin detaylı standartlar üzerine yoğunlaşır.

Komisyon, bilimsel veriye dayalı karar alma esasına dayanır. FAO ve WHO'nun uzmanlar grubu (JECFA, JMPR, JEMRA) bu süreçlerde bilimsel değerlendirme yapar. Codex kararları, ülkelerin temsilcilerinin katıldığı toplantılarda konsensüs yoluyla alınır.

Codex Standartlarının Kapsamı

Codex Alimentarius kapsamında yer alan standartlar, şu başlıklar altında toplanabilir:

1. Gıda Etiketleme ve Tüketici Bilgilendirmesi: Gıda ambalajlarında yer alacak bilgiler, içerik listeleri, besin değerleri gibi unsurlar düzenlenir.
2. Gıda Katkı Maddeleri ve Kirleticiler: Hangi katkı maddelerinin hangi limitlerde kullanılabileceği belirlenir.
3. Mikrobiyolojik Kriterler: Gıdalarda bulunmasına izin verilen mikroorganizma seviyeleri tanımlanır.
4. Kalite Standartları: Belirli ürün gruplarına (et, süt, tahıl vb.) ilişkin kalite kriterleri oluşturulur.
5. İyi Hijyen Uygulamaları: Gıda üretiminde hijyenik kurallar ve uygulamalar tanımlanır.
6. Kalıntı Limitleri (MRL): Pestisitler ve veteriner ilaçlarının gıdalardaki maksimum kalıntı seviyeleri belirlenir.

Uluslararası Ticaretteki Rolü

Codex standartları, Dünya Ticaret Örgütü'nün (DTÖ) SPS (Sanitasyon ve Fitosanitasyon) Anlaşması kapsamında referans standartlar olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda, ülkeler arasında gıda güvenliği ile ilgili ticari uyuşmazlıklarda Codex standartlarını esas alan çözümler geliştirilmektedir (WTO, 2019). Bu durum, Codex'in sadece teknik bir doküman olmayıp, aynı zamanda uluslararası ticaret hukukunun bir parçası haline geldiğini göstermektedir.

Bilimsel Dayanak ve Uzman Gruplar

Codex karar alma süreçleri, bilimsel kanıt temellidir. FAO ve WHO tarafından oluşturulan bağımsız uzman grupları, gıda katkı maddeleri (JECFA), pestisit kalıntıları (JMPR) ve mikrobiyolojik riskler (JEMRA) gibi konularda bilimsel değerlendirmeler yapar. Bu veriler, Codex komitelerinde politika geliştirme süreçlerine girdi sağlar.

Codex ve Ulusal Mevzuatlar

Codex Alimentarius, bağlayıcı bir yasal mevzuat değildir. Ancak birçok ülke, ulusal gıda mevzuatını geliştirirken Codex standartlarını temel almaktadır. Bu durum, gıda kalitesinde uyum sağlarken, ihracat yapan ülkelerin uluslararası pazarda daha rekabetçi olmasını sağlamaktadır.