Dersaadet Tahvilat Borsası, Osmanlı İmparatorluğu’nda menkul kıymet alım satımını düzenlemek amacıyla 19. yüzyılın ikinci yarısında oluşturulan ilk resmî borsa kurumu olarak kabul edilir. Devletin artan borçlanma ihtiyacı, Galata çevresinde doğan gayriresmî finans piyasalarının genişlemesi ve uluslararası sermaye hareketlerinin yoğunlaşması, bu yapının kurulmasını gerekli kılmıştır. Borsa, tahvil ve esham işlemlerinin belirli kurallar çerçevesinde yürütülmesini sağlayarak Osmanlı mali sisteminin kurumsallaşma sürecinde önemli bir aşamayı temsil etmiştir.

Dersaadet Tahvilat Borsası’nın Oluşum Süreci

19. yüzyılın ortalarında Osmanlı maliyesinde artan bütçe açıkları ve yoğun borçlanma ihtiyacı, hem iç hem de dış piyasalardan finansman arayışlarını genişletti. Esham ve çeşitli iç borçlanma tahvillerinin yaygınlaşması, bu menkul kıymetlerin düzenli bir piyasada el değiştirmesini gerektiren bir ortam yarattı. Aynı dönemde dış borçlanmaya ait tahvillerin de dolaşıma girmesi, menkul kıymet ticaretinin kapsamını daha da genişletti.

Galata Çevresindeki Gayriresmî Piyasanın Gelişimi

İstanbul’da Galata bankerleri etrafında şekillenen gayriresmî piyasa, menkul kıymet ticaretinin organize edildiği ilk merkez hâline geldi. Bu piyasa zamanla işlem hacminin yükselmesi ve uygulamaların karmaşıklaşmasıyla fiilen bir borsa niteliğine büründü. Vadeli işlemleri andıran sözleşmelerin kullanımı, güncel fiyatlar doğrultusunda hareket eden geniş bir yatırımcı çevresinin oluşmasına imkân tanıdı. Ancak devlet denetiminin zayıflığı ve işlem güvenliğinin sınırlılığı çeşitli sorunlara yol açtı.

Genişleyen menkul kıymet faaliyetleri, devlet açısından iki temel gerekliliği gündeme getirdi: borsadaki hareketlerin kontrol altına alınması ve bu işlemlerden vergi toplanabilmesi. Aynı dönemde Avrupa’daki finans piyasalarında yaşanan dalgalanmalar Osmanlı piyasasını da etkiledi. Bu gelişmeler, devletin hem güven artırıcı önlemler almasını hem de gayriresmî piyasanın hukuki çerçeveye kavuşturulmasını zorunlu hâle getirdi.

Resmî Borsanın Kurulması

Bu koşullar altında, 1866 yılında Dersaadet Tahvilat Borsası adıyla ilk resmî borsa açıldı.^【1】  Böylece daha önce gayriresmî olarak yürütülen menkul kıymet alım satımı devletin gözetimi altında organize bir yapıya kavuştu. Borsanın açılmasıyla birlikte yönetim yapısı oluşturuldu, devlet temsilcisi görevlendirildi ve işlemler belirlenmiş kurallar çerçevesinde yürütülmeye başlandı.

Dersaadet Tahvilat Borsası’nın kurulması, Osmanlı mali yapısının uluslararası finans uygulamalarına uyum sağlama çabasının önemli bir aşamasını oluşturdu. Borsa özellikle tahvillerin işlem gördüğü bir piyasa olarak faaliyet gösterdi ve devletin iç ve dış borçlanma senetleri piyasanın temel menkul kıymetlerini oluşturdu. Kuruluş hem Galata piyasasındaki mevcut uygulamaların resmîleştirilmesini hem de devlet maliye politikalarını etkileyen yeni bir düzenleme sürecinin başlangıcını ifade etti.^【2】 

Dersaadet Tahvilat Borsası’nın İşleyiş Süreci

İşlem Yapısının Temel Özellikleri

Dersaadet Tahvilat Borsası’nda işlem gören menkul kıymetlerin büyük bölümünü devlet borçlanma senetleri ve bunlara bağlı türev nitelikli işlemler oluşturuyordu. Hisse senetlerinin sınırlı düzeyde yer aldığı, dönemin piyasasında sabit getirili menkul kıymetlerin ağırlıkta olduğu bilinmektedir. Bu yapı, borsanın işleyişinde devlet tahvillerini merkez konumuna getirmiş ve günlük hareketlerin devletin borçlanma ihtiyacı ile yakından ilişkili hale gelmesine yol açmıştır.

Devlet Gözetiminin İşleyişe Dahil Olması

Kurumsallaşma öncesinde işlemler, Galata çevresindeki banker ve sarrafların oluşturduğu yarı-resmî bir piyasa düzeninde yürütülüyordu. İşlemler bir “kulüp” havasında gerçekleştiğinden ihtilaflar da borsa esnafı tarafından kendi iç mekanizmalarıyla çözülmekteydi. Bu dönemde devletin doğrudan gözetimi bulunmadığı için faaliyetlerin önemli bir kısmı kayıt dışı ve kendi kuralları içinde ilerliyordu.

Borsanın hukuki çerçeveye alınmasıyla birlikte işleyişte devlet gözetimi belirginleşti. Borsanın düzenlenmesi, denetlenmesi ve asayişinin sağlanması hükümete bağlı bir yapıya verilmiş; ayrıca işlemleri izlemek üzere bir komiser atanması istenmiştir. Bu doğrultuda, muteber banker, sarraf ve tüccarlardan oluşan bir komisyon kurulmasına karar verilmiştir.

Kamu Otoritesi İle Piyasa Arasındaki İlişki

1904’ten itibaren borsanın işleyişine dair yeni düzenleme girişimleri başlamış, özellikle borsanın nasıl yönetileceği, vergilendirme uygulamaları ve denetim süreçlerinin nasıl yapılandırılacağı üzerine taslaklar hazırlanmıştır. Bu çalışmalar sonucunda borsanın adı ve kapsamı genişletilerek Esham ve Tahvilat Borsası hâline getirilmiştir. Bu dönüşüm ile işleyişte daha sistematik kuralların benimsenmesi ve alım-satım süreçlerinin belirli standartlara bağlanması amaçlanmıştır.

İşleyişi etkileyen önemli unsurlardan biri de kamu otoritesi ile piyasa aktörlerinin karşılıklı bağımlılığıydı. Devletin sık borçlanma ihtiyacı, borsada işlem gören tahvillerin likiditesine ve güvenilirliğine dayanıyordu. Bu nedenle, borsanın işleyişini bozacak gelişmelerin devletin mali faaliyetlerini doğrudan etkilemesi söz konusuydu. Bu karşılıklı ilişki, borsanın işleyişinde istikrar arayışını sürekli kılmıştır.

Piyasa Derinliği ve İşlem Hacmine Dair Uygulamalar

Döneme ait tam ve düzenli istatistiklerin bulunmaması nedeniyle borsa işlem hacmi hakkında net rakamlar belirlenemese de bazı tahvil ve hisse senetleri düzenli olarak alınıp satılmıştır.^【3】  Bununla birlikte, anonim şirket sayısının sınırlı olması nedeniyle hisse senetlerinin piyasa içerisindeki payı düşük kalmıştır. Bu durum, borsadaki işlemlerin yoğunlukla devlet borç araçları üzerinden yürütülmesine yol açmıştır.

Dersaadet Tahvilat Borsası’nın İstanbul Borsası’na Dönüşüm Süreci

Geç Osmanlı Dönemindeki Yapısal Değişim

Dersaadet Tahvilat Borsası, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde menkul kıymet işlemlerinin düzenlenmesi amacıyla oluşturulan kurumsal çerçevenin temel unsurlarından biriydi. Yüzyılın başlarında borsanın işleyişi üzerinde iyileştirme girişimleri başlatılmış, özellikle borsa nizamnameleri ve vergiye ilişkin düzenlemeler için yeni taslaklar hazırlanmıştır. Bu çalışmaların sonucunda borsa, daha geniş kapsamlı bir kurumsal çerçeveye dönüştürülerek Esham ve Tahvilat Borsası adıyla yeniden yapılandırılmıştır.

Modernleşme Arayışları ve Cumhuriyet’e Geçiş

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ticaretin yoğunlaşması, yabancı sermayenin artması ve Avrupa piyasalarıyla bağlantıların güçlenmesi, Osmanlı’daki borsa yapısının daha kapsamlı bir kurumsallaşma ihtiyacını ortaya çıkardı. Bu süreç, Cumhuriyet dönemine devrolan sermaye piyasası geleneğinin temelini oluşturdu. Osmanlı’nın son yıllarında borsanın düzenlenmesine yönelik girişimler, yeni devletin finans sisteminin kurulmasında önemli bir başlangıç noktası oldu.

Cumhuriyet’in ilanından sonra ekonomi politikalarında merkezîleşme ve kurumsal bütünlük hedefi ön plana çıktı. Osmanlı döneminden devralınan borsa uygulamaları, yeni mali düzenin bir parçası olarak değerlendirildi ve bu doğrultuda modern bir borsanın temelleri atıldı.

Cumhuriyet Döneminin Kurumsal Yeniden Yapılanması

Cumhuriyet döneminde sermaye piyasalarının düzenli işleyişini sağlamak amacıyla kapsamlı bir yeniden yapılanma gerçekleştirildi. Bu doğrultuda, menkul kıymet işlemlerinin yürütülmesi için uluslararası standartlara uygun bir çerçeve oluşturuldu ve böylece modern borsacılığın kurumsal temeli sağlamlaştırıldı. Bu süreç, Osmanlı dönemindeki borsa faaliyetlerinin teknik ve hukuki açıdan güncellenmesini ve modern bir sermaye piyasası anlayışına dönüştürülmesini içeriyordu.

1985 yılında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın kurulmasıyla Türkiye’de organize sermaye piyasalarının resmî ve bütüncül yapısı oluşturuldu. Bu kurum, tarihi kökeni Dersaadet Tahvilat Borsası’na dayanan borsa faaliyetlerinin Cumhuriyet dönemi formunu temsil eden yeni bir aşamayı ifade etti.

Çağdaş Borsa İstanbul Modeline Geçiş

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, 2013 yılında vadeli işlemler ve altın piyasalarını da içeren diğer borsa yapılarıyla birleştirilerek Borsa İstanbul adı altında tek bir kurumsal çatıya alındı. Böylece, Osmanlı’da tahvil ve esham üzerinden başlayan borsacılık geleneği, modern finans piyasalarının tüm unsurlarını bünyesinde barındıran kapsamlı bir modele dönüştü.

Bu birleşme, Türkiye’de menkul kıymet işlemlerinin tek merkezde toplanmasını sağladı; işlem süreçlerinin elektronik altyapıya taşınması, veri akışının standartlaştırılması ve yatırımcı tabanının genişlemesi gibi gelişmeler, modern dönüşümün yapısal unsurları hâline geldi. Kurum, artık sadece tahvil ve pay alım satımının yürütüldüğü bir alan değil; çoklu piyasa yapısını barındıran ulusal bir sermaye piyasası platformuna dönüştü.

Tarihsel Süreklilik ve Kurumsal Miras

Dersaadet Tahvilat Borsası’nın işlevi, Osmanlı mali yapısında borçlanma araçlarının işlem gördüğü bir merkez oluşturmak üzerine kuruluydu. Bu temel işlev, Cumhuriyet döneminde daha kapsamlı ve teknik açıdan gelişmiş bir sermaye piyasası modeline evrilmiştir. Günümüzde Borsa İstanbul’un sahip olduğu kurumsal yapı, işlemlerin teknolojik altyapı üzerinde yürütüldüğü, farklı piyasa türlerinin entegre edildiği ve uluslararası finans sistemine açık bir organizasyonu temsil eder.

Bu süreç, tarihsel olarak Osmanlı’nın Galata merkezli menkul kıymet piyasasından başlayarak modern elektronik borsa sistemine uzanan kurumsal ve teknik bir dönüşümü ifade eder. Dersaadet Tahvilat Borsası, bu zincirin ilk kurumsal halkasını oluşturmaktadır.