Er Töştük Destanı, Kırgız Türklerinin sözlü edebiyat geleneğinin bir parçası olan destan döngüsünün merkezî bir destanıdır. Er Töştük, Kırgız, Kazak, Altay Tıvaları ve Batı Sibirya Tatarları gibi çeşitli Türk halklarının anlatılarında yer alan bir destan kahramanıdır. Bu anlatı, kahramanın olağanüstü güçlere sahip olduğu bir çerçevede, yer altı dünyasına yaptığı maceralı yolculuğu konu alır.

Destanın Türsel Sınıflandırması

Er Töştük Destanı, Kırgız destan geleneği içerisinde Manas Destanı'nın hacmi ile kıyaslandığı için "küçük destanlar" (kence epos) kategorisinde sınıflandırılır. Bu kategorizasyon, anlatmanın sanatsal değerine ilişkin bir yargı içermemekte, yalnızca Manas Destanı'nın devasa boyutuna göre hacmini belirtmektedir. Destanın yapısı; arkaik, mitik ve kahramanlık ögelerini içeren çok katmanlı bir kurguya sahiptir. Yapısal unsurları (olay örgüsü, şahıs kadrosu, zaman ve mekân) ve mitolojik bileşenleri ile bir anlatı formu teşkil eder.

Coğrafi Yayılım ve Anlatı Varyantları

Er Töştük Destanı, Türkistan topraklarının nerdeyse tamamında geniş bir yayılım göstermiş ve farklı Türk boyları arasında çeşitli adlar ve türlerle varlığını sürdürmüştür:

• Kırgızlar: Anlatı, genellikle en hacimli ve manzum-mensur karışık destan formunda Er Töştük adıyla bilinir. Örneğin, Sayakbay Karalayev varyantı 16559 mısra uzunluğundadır.
• Kazak Türkleri: Bu coğrafyada anlatı, Er Töstik veya Yir Tüşlük adlarıyla, daha çok masal formunda kaydedilmiştir (Tokpay-Bay, Karaglış masalları gibi).
• Altay Tıvaları: Anlatı, masal formunda Bay Nazar adıyla geçer. Bazı araştırmacılar, bu varyantın Er Töştük anlatılarının en eski formu olabileceği yönünde görüş belirtmiştir.
• Batı Sibirya Tatarları: Anlatı, Yirtüşlük olarak kaydedilmiştir.

Kahramanın Kökeni, Doğumu ve Nitelikleri

Er Töştük'ün babası, varyantlara göre Eleman Bay veya Tokpay-Bay/Bay Nazar olarak adlandırılır. Er Töştük, genellikle ailenin dokuzuncu ve en küçük oğlu olarak sunulur. Doğumu, bazı varyantlarda babasının uzun süre çocuk sahibi olamaması ve ardından bir elma yemesi sonucu gerçekleşen olaylar zinciriyle ilişkilendirilir (Hızır'ın elma vermesi motifi). Bir Kazak varyantında ise, annesinin hamilelik sırasında bir kısrağın döş etini yediği için çocuğa Töstik (döş çocuk/göğüs çocuk) adı verildiği belirtilir.

Töştük, kısa sürede olağanüstü bir hızla büyür. İlk kahramanlık eylemini, kaybolan sekiz ağabeyini ve sürülerini bulup geri getirerek gerçekleştirir. Daha sonra babası, dokuz oğlunu dokuz kız kardeşle evlendirir. Er Töştük, bu kızların en küçüğü olan Kenceke (Kenjekey) ile evlenir. Hikâyesinin ilerleyen aşamalarında, yer altı dünyasının hanı Kök Döö’nün kızı Kül Ayim (Ak Çenem) ile de evlenir.

Fiziksel ve Epik Nitelikleri

Destanlarda Er Töştük'e fiziksel güç ve manevi üstünlük belirten çeşitli sıfatlar (epitetler) atfedilmiştir. Bu sıfatlar, onun doğaüstü bir güce sahip olduğu anlatımını destekler:

• Fiziki Güç: Destan ifadelerinde "Ateşe atılsa yanmayan, suya atılsa batmayan, kılıç vursa kesmeyen" bir güce sahip olduğu belirtilir. Aynı zamanda "aslan doğmuş Töştük" veya "kökçal (kurt) doğmuş Er Töştük" olarak anılır.
• Cesaret ve Akıl: "Akıl yönünden en iyisi," "en cesuru," "çevikliği dahi var" olarak nitelendirilir. Tanımlamalar, onu "alp devlerin en iyisi, çocukların çeviği, oğulların yiğidi" olarak gösterir.
• Heybet: Kahraman, "karşısına insan çıkamayan, yüzüne korkudan insan bakamayan" bir heybete sahip olduğu şeklinde tasvir edilir.

^{Er Töştük Destanı Temsil Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Destanın Merkezi

Er Töştük'ün hikâyesinin merkezinde, Celmoguz Kempir adlı yedi başlı cadının neden olduğu olaylar sonucu yer altı dünyasına yaptığı olağanüstü yolculuk yer alır. Yolculuğun temel sebebi, babası Eleman'ın, kendi hayatını kurtarmak pahasına Celmoguz'a verdiği, Töştük'ün canının/gücünün bağlı olduğu sihirli nesneyi (çelik eğe veya altın aşık kemiği) geri almaktır.

Celmoguz'dan kaçarken, atı Çalkuyruk'un yardımıyla eğeyi geri almayı başarsa da öfkelenen Celmoguz elindeki sihirli aleti iyreki fırlatır ve "Kara yer yarıl!" diyerek yeri yarar. Töştük ve atı, geri dönülmez bir çukur/mezara, yer altı dünyasına düşer. Töştük'ün yer altı macerası, eski Türklerin üçlü dünya tasarımındaki kötü ruhların (kara iyelerin) ve devlerin hüküm sürdüğü bu âlemde gerçekleşir. Burada sayısız zorlukla ve düşmanla mücadele eder.

Celmoguz Kempir: Yedi başlı, havana binip havanelini kamçı olarak kullanan ve yeri yarabilen, destanın ana kötülük karakteridir.

Kök Döö (Gök Dev) ve Kara Döö (Kara Dev): Yer altı dünyasının hanlarıdır. Kök Döö, kendisini rüyasında görüp âşık olan kızı Kül Ayim'in yardımıyla Töştük'ü hizmetine alır ve onu ölümcül sınavlara tabi tutar. Bu sınavlar arasında dokuz yaban eşeği sıpası avlamak, at yarışlarını kazanmak ve dönüşü olmayan ülkeden kırk kulplu kazanı getirmek gibi zorluklar bulunur.

Zorlu mücadelelerde Töştük'e olağanüstü yardımcılar destek olur:

• Çalkuyruk: Töştük'ün atıdır; onu tehlikelere karşı uyarır, düşmanlardan kaçmasına yardım eder ve hatta yer altındaki sınavları geçmesi için bilgelik sunar.
• Dört/Beş Maamıt: Çok hızlı koşabilen, uzakları işitebilen, denizlerin suyunu içebilen üstün yetenekli yol arkadaşlarıdır.
• Minnettar Hayvanlar: Töştük'ün yer altında kurtardığı kaplan, ayı ve karınca gibi hayvanlar, ihtiyaç anında kullanması için bıyık/budun parçalarını vererek destek olacağını vaat eder.

Yeryüzüne Dönüş ve Dış Can Motifi

Töştük, Kök Döö'nün tüm sınavlarını tamamlar, Kök Döö'yü ve diğer devleri öldürür. Celmoguz Kempir'i ise kırk kulplu sihirli kazan yok eder. Yeryüzüne çıkmak için Alp Karakuş (Büyük Kartal/Simurg) adlı devasa bir kuşun yardımını alır. Kartal, yavrularını yılandan/ejderhadan kurtardığı için Töştük'e minnettar kalmıştır. Zorlu yolculukta kartal güçten düşünce, Töştük baldırından et kesip kuşa yedirir. Kuş, yeryüzüne vardıklarında Töştük'ün yarasını iyileştirir ve zor durumda kullanması için ona bir tüy verir.

Yeryüzüne çıktıktan sonra Töştük, Celmoguz'un oğlu veya Kök Döö'nün hizmetkârı olan güçlü dev Çoyun Kulak (Temir Bay) ile karşılaşır. Çoyun Kulak onu yener ve öldürür. Ancak Töştük, Alp Karakuş'un tüyü veya Çalkuyruk'un yardımıyla dirilir. Töştük, Çoyun Kulak'ın eşi aracılığıyla, devin canının (dış can/dış ruh), Tuzlukuyu'daki bir geyiğin karnındaki sandıkta saklı bulunan yedi veya dokuz sihirli kuşa bağlı olduğunu öğrenir. Bu dış can motifi, Töştük'ün düşmanını yenmek için kahramanın canının bağlı olduğu nesneyi geri alma eylemine benzer bir yapıyı tersine çevirerek sunar. Töştük kuşları yok ederek Çoyun Kulak'ı da öldürür.

Yedi yıl sonra (veya destanda belirtilen başka bir süre sonra) ülkesine dönen Töştük, bu süre boyunca sadakatle kendisini bekleyen ilk eşi Kencekey'e kavuşur. Kavuşmalarının ardından her ikisi de eski gençliklerine geri dönerler. Er Töştük Destanı, bu olay örgüsü ve mitolojik motif çeşitliliği ile Türk halklarının ortak mitolojik evren tasarımını yansıtan önemli bir edebî miras olarak kabul edilmektedir.