Erzurum kentinin merkezi lokasyonunda yer alan Erzurum Kongre Binası, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde önemli bir yere sahip, tarihi bir yapıdır. İlk olarak 1864 yılında Mıgırdiç Sanasaryan tarafından inşa edilerek Sanasaryan Koleji (Ermeni Kız Yatılı Okulu) olarak eğitim hizmeti veren bu yapı, Cumhuriyet öncesinde satın alınarak devlet mülkiyetine geçmiştir. 1924 yılı sonlarında büyük bir yangın geçiren ve ahşap kısımları tamamen tahrip olan bina, onarılarak 1926 yılında Gazi İlkokulu adıyla yeniden hizmete açılmıştır. Zaman içerisinde Yapı Sanat Okulu, Güzel Sanatlar Lisesi ve Sosyal Bilimler Lisesi gibi farklı eğitim kurumlarına ev sahipliği yapan yapının bir salonu, 1960 yılında Atatürk ve Erzurum Kongresi Müzesi olarak ziyarete açılmıştır. 2011-2013 yılları arasında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından gerçekleştirilen kapsamlı restorasyonun ardından Kültür ve Turizm Bakanlığı'na devredilen yapı, günümüzde Kongre Müzesi ve Resim Heykel Galerisi Müdürlüğü olarak işlev görmektedir. Söz konusu yapı, 23 Temmuz ile 7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Gazi Mustafa Kemal Paşa önderliğinde toplanan Erzurum Kongresi'ne ev sahipliği yaparak, Türk Kurtuluş Savaşı'nın temel stratejilerinin ve milli egemenlik ilkesinin konsolide edildiği bir platform olmuştur. Tarihi geçmişiyle dikkat çeken yapı, ulusal hafızanın korunması ve gelecek nesillere aktarılması sorumluluğunu taşımaktadır.
Erzurum Kongre Binası (Kaynak: yakutiye kaymakamlığı)
Yapısal Kökeni ve Erken Dönem İşlevi
Erzurum Kongre Binası'nın yapısal kökeni, aslında dönemin önemli eğitim kurumlarından biri olan Sanasaryan Koleji'ne dayanmaktadır. Mıgırdiç Sanasaryan tarafından 1864 yılında inşa edilen yapı, Ermeni Kız Yatılı Okulu olarak hizmet vermiştir. Cumhuriyetin ilanından önce devlet tarafından satın alınarak kamu mülkiyetine kazandırılan bina, eğitim alanında farklı amaçlarla kullanılmıştır. 1924 yılı sonlarında meydana gelen bir yangın sonucu ahşap kısımları büyük ölçüde zarar gören yapı, onarılarak 1926 yılında Gazi İlkokulu olarak yeniden eğitim-öğretim faaliyetlerine başlamıştır. İlerleyen yıllarda farklı eğitim kurumlarına ev sahipliği yapan binanın bir bölümü, 1960 yılında Erzurum Kongresi'nin tarihi önemini vurgulamak amacıyla Atatürk ve Erzurum Kongresi Müzesi olarak ziyarete açılmıştır.
Mimari perspektiften incelendiğinde, bina 19. yüzyıl sivil mimarisinin özelliklerini yansıtmaktadır. Kesme taş malzeme kullanılarak inşa edilen yapı, dönemin eklektik üslubunu sergilemektedir. Geçirdiği yangın ve onarımlar binanın özgün mimarisine etki etmiş olsa da, ana hatları korunmuştur.
Erzurum Kongresi'nin Mekanı (23 Temmuz - 7 Ağustos 1919)
Erzurum Kongre Binası, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde hayati bir dönüm noktası olan Erzurum Kongresi'ne ev sahipliği yapmıştır. Gazi Mustafa Kemal Paşa önderliğinde toplanan kongreye, Erzurum, Sivas, Bitlis, Van, Trabzon ve Muş illerinden Temsil Heyeti dahil olmak üzere toplam 63 delege katılmıştır. Kongrenin toplanmasına zemin hazırlayan temel nedenlerden biri, Mondros Ateşkes Antlaşması'nın 24. maddesiydi. Bu madde, İtilaf Devletleri'ne altı doğu vilayetinde (Erzurum, Van, Elazığ, Diyarbakır, Bitlis, Harput ve Sivas) bir karışıklık çıkması durumunda, güvenliği sağlama gerekçesiyle işgal yetkisi vermekteydi. Bu durum, Doğu Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurulması yönündeki emelleri destekleyen bir madde olarak algılanmıştır. Ancak, toplumun bağımsızlık yönündeki kararlılığı bu planlara karşı güçlü bir direnç oluşturmuştur.
Erzurum Kongresi, İtilaf Devletleri'nin politikalarına karşı, "Vatan Bir Bütündür Parçalanamaz" şiarıyla bağımsızlık hareketinin başlangıç noktalarından biri olmuştur. Kongre, Osmanlı Devleti'nin Batılı devletlerle yaşanan siyasi gerilimler ve Sanayi Devrimi'nin Avrupa'daki etkileri sonucu Osmanlı ekonomisinin zayıflaması zemininde toplanmıştır. 1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşması ve 1883 Muharrem Kararnamesi ile ilan edilen iflas, Osmanlı Devleti'ni dışa bağımlı hale getirmiş ve topraklarının paylaşılması sürecini hızlandırmıştır. I. Dünya Savaşı'nda İtilaf Devletleri'nin galibiyeti ve Osmanlı Devleti'nin imzaladığı Mondros Ateşkes Antlaşması, ülkenin işgaline zemin hazırlamıştır.
Mondros Ateşkes Antlaşması'nın özellikle 7. ve 24. maddeleri, Anadolu'nun işgalini kolaylaştırmış ve Doğu Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurma planlarını desteklemiştir. Bu gelişmeler karşısında Mustafa Kemal Paşa ve diğer vatansever Osmanlı subayları harekete geçmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'a çıkışı (19 Mayıs 1919), Anadolu'da milli bir direnişin örgütlenmesinin başlangıcı olmuştur. Havza Genelgesi ve Amasya Genelgesi ile milli hareketin Anadolu genelinde duyurulması hedeflenmiştir. Erzurum Kongresi, bu sürecin önemli bir aşaması olarak, Doğu Anadolu'daki Ermeni komitacılarının faaliyetlerine karşı bölgesel bir tepki olarak ortaya çıkmış, ancak alınan kararlar itibarıyla ulusal bir karakter kazanmıştır.
Kongrede Alınan Temel Kararlar
- Vatan bir bütündür, parçalanamaz: Bu madde ile sadece Doğu Anadolu'nun değil, tüm yurdun işgalden kurtarılması gerektiği vurgulanarak kongre ulusal bir karakter kazanmıştır.
- Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı millet topyekün direnecektir: Mustafa Kemal Paşa'nın önderliğinde halkın bağımsızlık mücadelesine katılımı hedeflenmiştir.
- Doğu illerinin ve tüm vatanın bağımsızlığı Osmanlı Hükümeti tarafından sağlanamazsa, geçici bir hükümet kurulacaktır: Osmanlı Hükümeti'nin teslimiyetçi tutumuna karşı alternatif bir yönetim anlayışı ortaya konmuştur.
- Milli kuvvetleri (Kuvayı Milliye) etkin kılmak ve milli iradeyi hakim kılmak esastır: Halkın gücüne dayalı bir kurtuluş mücadelesinin önemi vurgulanmıştır.
- Hristiyan azınlıklara siyasi hakimiyeti ve sosyal dengeyi bozucu ayrıcalıklar verilemez: Kapitülasyonlara karşı ilk resmi tavır alınmıştır.
- Manda ve himaye kabul edilemez: Tam bağımsızlık ilkesi kesin bir şekilde benimsenmiştir.
- Milli Meclis derhal toplanmalı ve hükümet meclis denetimine girmelidir: Milli egemenlik ilkesi vurgulanmıştır.
Erzurum Kongresi'nde alınan bu kararlar, milli bağımsızlığın koşulsuz olarak gerçekleştirilmesi, milli sınırlardan ilk kez bahsedilmesi ve Temsil Heyeti'nin oluşturulması gibi açılardan büyük önem taşımaktadır. Kongre, Sivas Kongresi'ne bir ön hazırlık niteliğinde olmuş ve Batı Anadolu'daki Kuvayı Milliye hareketine moral destek sağlamıştır. Mustafa Kemal Paşa'nın sivil olarak görev aldığı ilk yer olması açısından da ayrı bir öneme sahiptir. Kongre kararlarının ardından İstanbul Hükümeti'nin Mustafa Kemal Paşa hakkında tutuklama kararı çıkarması, İtilaf Devletleri'nin Anadolu'daki milli direnişten duyduğu rahatsızlığı göstermektedir. Erzurum Kongresi kararları, Misak-ı Milli kararlarının temelini oluşturarak, Anadolu'nun işgal edilemeyeceği ve Türk yurdu olarak kalacağı iradesini ortaya koymuştur. Bu irade, Kurtuluş Savaşı'nın kazanılması ve Mudanya Ateşkesi ile Lozan Barış Antlaşması ile İtilaf Devletleri tarafından da kabul edilmiştir.
Cumhuriyet Dönemi ve Müzeleşme Süreci
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilanının ardından farklı eğitim kurumlarına ev sahipliği yapan bina, tarihi öneminin korunması amacıyla 1960 yılında bir bölümünün Atatürk ve Erzurum Kongresi Müzesi olarak ziyarete açılmasıyla ilk adım atılmıştır. 2011-2013 yılları arasında TBMM tarafından gerçekleştirilen kapsamlı restorasyon çalışmalarıyla bina, Kültür ve Turizm Bakanlığı'na devredilerek Kongre Müzesi ve Resim Heykel Galerisi Müdürlüğü olarak yeniden düzenlenmiştir. Müzede, Erzurum Kongresi'ne ait tarihi belgeler, fotoğraflar, dönemin atmosferini yansıtan eşyalar ve Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya ait kişisel eşyalar sergilenmektedir. Dönemin koşullarını gözlemlemek isteyen ziyaretçiler için önemli bir ziyaret noktasıdır.
Erzurum Kongre Binası (Kaynak: kültür ve turizm bakanlığı)
