Gazimağusa, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin (KKTC) doğu kıyısında, Akdeniz'in en stratejik limanlarından birine ev sahipliği yapan tarihi bir kenttir. Antik dönemlerden günümüze kadar uzanan tarihsel birikimi, çok katmanlı mimarisi ve çokkültürlü toplumsal yapısıyla Doğu Akdeniz coğrafyasında seçkin bir konuma sahiptir.
Gazimağusa’nın Kuşbakışı Görünümü
Tarihsel Gelişim
Gazimağusa'nın tarihi MÖ 3. yüzyıla kadar uzanmakta olup şehir, I. Ptoleme tarafından "Arsinoe" adıyla kurulmuştur. Şehrin Yunanca ismi olan "Ammochostos", "kuma gömülü" anlamına gelir ve bu ifade, hem coğrafi konumu hem de tarihî derinliği açısından dikkat çekicidir. Salamis'in MS 647/648 yıllarında Arap akınları sırasında ağır zarar görmesiyle buradan gelen göçmenler Gazimağusa'ya yerleşmiştir. 1192 yılında adanın Lüzinyanlar tarafından yönetilmeye başlanmasıyla kent, Kudüs Krallarının taç giydiği yer haline gelmiş ve bir liman kenti olarak altın çağını yaşamıştır.
1291 yılında Haçlı Seferleri sırasında Akka'nın düşmesiyle şehre göç eden Latin kökenli halk ve tüccarlar, kentin hem nüfusunu artırmış hem de ticari bir merkez olarak öne çıkmasını sağlamıştır. Bu dönemde Gazimağusa, Akdeniz dünyasının en zengin kentlerinden biri olmuştur. 1372 yılında Cenevizliler tarafından işgal edilen kent, 1469'a kadar Ceneviz yönetiminde kalmış, daha sonra yeniden Lüzinyanlara geçmiştir. 1489 yılında Venediklilerin adaya hakim olmasıyla Gazimağusa surlarla tahkim edilerek askeri bir merkez haline getirilmiştir.
Venedik yönetimi döneminde, şehrin surları ve savunma yapıları, ateşli silahların gelişimi dikkate alınarak Rönesans askeri mimarisine uygun biçimde yenilenmiştir. Şehir bu dönemde, Doğu Akdeniz'deki Venedik donanması için hayati önem taşıyan bir üs haline gelmiştir.
1571 yılında Osmanlılar tarafından fethedilen kent, Kıbrıs adasının bir sancağı olarak Osmanlı yönetimine dahil edilmiştir. Bu dönemde dini, ticari ve sosyal yapılar inşa edilerek şehrin Osmanlı-Türk kimliği belirginleşmiştir. Osmanlı dönemi boyunca önemli bir sürgün merkezi olan Gazimağusa, Namık Kemal, Suphi Ezel ve Kutup Osman gibi şahsiyetlere ev sahipliği yapmıştır.
Ayrıca, Gazimağusa'da Osmanlı döneminde eğitim ve dinî faaliyetlerde bulunan çok sayıda tekke, medrese ve cami inşa edilmiştir. Kutup Osman Tekkesi, Halvetiye Tarikatı'nın adadaki merkezi olup, sürgüne gönderilen şeyh Kutup Osman'ın vefat ettiği yer olarak önemlidir.
Mimari ve Kültürel Doku
Gazimağusa, mimari mirası açısından benzersiz bir zenginliğe sahiptir. 14. yüzyılda inşa edilen ve daha sonra camiye çevrilen Lala Mustafa Paşa Camii, Gotik mimarinin Kıbrıs'taki en önemli örneklerinden biridir. Kentin simgelerinden biri olan bu yapı, önündeki tarihi cümbez ağacı ile birlikte anılmaktadır.
Kent surları, Venedik döneminde özellikle Osmanlılara karşı savunma amacıyla yeniden inşa edilmiştir. Surlar içinde yer alan Othello Kalesi, Deniz Kapısı (Porta del Mare) ve Kara Kapısı (Ravelin) gibi yapılar, askeri mimarinin etkileyici örnekleridir. Bu yapılar yalnızca tarihî savunma işlevleriyle değil, günümüzde ev sahipliği yaptıkları kültürel etkinliklerle de kent yaşamının parçası hâline gelmiştir.
Tarihî ve kamusal mimari örnekleri arasında Venedik Sarayı, Namık Kemal Zindanı ve Müzesi öne çıkar. Şair Namık Kemal’in 1873-1876 yılları arasında sürgün olarak tutulduğu yapı, bugün müze olarak ziyarete açıktır.
Şehirde ayrıca Latin, Ortodoks ve Ermeni cemaatlerine ait çok sayıda kilise bulunmaktadır. Bunlar arasında St. George Grek Kilisesi, Ayios Yuannis Kilisesi, St. Francis Manastırı, St. Peter ve St. Paul Kilisesi (günümüzde Sinan Paşa Camii), St. Anna Kilisesi, Karmelit Kilisesi ve Latin St. George Kilisesi yer alır. Bu yapılar Gotik, Bizans ve Ortaçağ Latin mimarisinin farklı örneklerini temsil eder.
Gazimağusa'da Osmanlı dönemine ait türbeler arasında dikkat çeken yapılardan biri de Yirmisekiz Mehmet Çelebi Türbesi'dir. Surlariçi Naim Efendi Sokak'ta yer alan bu türbe, klasik Osmanlı mimarisini yansıtan sadelikte inşa edilmiş olup, kubbeli yapısı ve kemerli açıklıklarıyla öne çıkar. 18. yüzyılın önemli diplomatik şahsiyetlerinden olan Yirmisekiz Mehmet Çelebi'nin hatırasını yaşatmakta olan bu türbe, Gazimağusa'nın Osmanlı dönemi mezarlık kültürünü belgeleyen önemli bir mimari mirastır.
Yirmisekiz Mehmet Çelebi Türbesi
Bunların yanı sıra Osmanlı dönemine ait mimari unsurlar arasında Kutup Osman Tekkesi, Cafer Paşa Hamamı, Kızıl Hamam, Kertikli Hamam, Mustafa Paşa Camii, Cafer Paşa Çeşmesi ve Mustafa Zührü Efendi Türbesi gibi yapılar bulunmaktadır.
Ayrıca şehirdeki Canbulat Türbesi ve Müzesi ile Çanakkale Şehitliği gibi yapılar, hem tarihsel bellek hem de anma kültürü açısından Gazimağusa'nın kolektif hafızasında önemli yer tutar.
Gazimağusa’daki Çanakkale Şehitliği, I. Dünya Savaşı sırasında İngilizler tarafından esir alınarak Mağusa’daki Karakol Esir Kampı’na getirilen ve kötü muamele ya da firar girişimi gerekçesiyle hayatını kaybeden Türk askerlerine ithaf edilmiştir. Şehitlikte 33 ayrı mezar ve bu mezarların ortasında yer alan toplu mezarda 184 olmak üzere toplam 217 şehit bulunmaktadır. Esirler arasında bulunan sanatkârlarca oyularak yapılan yazıtlı ve bezemeli mezar taşları, kültürel bellek açısından ayrı bir değer taşır. Şehitlerin anısına 13 Şubat 1980 tarihinde, Kıbrıs Türk Federe Devleti'nin (1975–1983 yılları arasında Kıbrıslı Türkler tarafından ilan edilen özerk yönetim yapısının) 5. kuruluş yıldönümünde bir anıt dikilmiştir.
Gazimağusa Çanakkale Şehitliği
Osmanlı ve İngiliz Dönemleri
Osmanlı döneminde sosyal, dini ve mimari yapıların şehrin dokusunu şekillendirdiği gözlemlenmektedir. Osmanlılar, mevcut kiliseleri camilere dönüştürmüş, yeni camiler, medreseler ve çeşmeler inşa etmiş, surları onararak kullanmışlardır. 1878 yılında Kıbrıs adasının İngilizlere kiralanmasıyla birlikte kent sömürge düzeni altında idare edilmeye başlamıştır. Bu dönemde Rumlar ve Türkler ayrı bölgelerde yaşarken, Suriçi Türk bölgesi olarak korunmuştur.
İngiliz döneminde Gazimağusa'da Batı tarzı planlı şehirleşme uygulamalarına geçilmiş; Suriçi dışına yeni mahalleler, kamu binaları ve ulaştırma altyapısı inşa edilmiştir. Ayrıca bazı Osmanlı yapıları ihmalkârlık sonucu harap olmuş ya da amacı dışında kullanılmıştır.
Kıbrıs Cumhuriyeti ve Sonrası
1960'ta bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte Gazimağusa, önemli bir turizm merkezi haline gelmiş; özellikle Maraş bölgesi, Beyrut'un etkinliğini yitirmesiyle dünyanın önde gelen turizm ve eğlence merkezlerinden biri olmuştur. 1974 yılında Türkiye tarafından gerçekleştirilen Barış Harekâtı sonucunda şehrin bir kısmı Kapalı Maraş olarak nitelendirilmiş ve kent yeniden yapılanma sürecine girmiştir.
1974 sonrası dönemde, Türkiye Cumhuriyeti tarafından şehirde başkonsolosluk açılmış; Gazimağusa Başkonsolosluğu, bölgedeki Türk vatandaşlarına diplomatik ve konsolosluk hizmetleri sunmaya başlamıştır. Başkonsolosluk, aynı zamanda Gazimağusa ve İskele bölgelerinde Türkiye'yi temsil eden resmî misyon olarak faaliyet göstermektedir.
1983 yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin ilan edilmesiyle birlikte Gazimağusa, bu yapının en önemli kentlerinden biri haline gelmiş; siyasi, kültürel ve ekonomik anlamda KKTC'nin doğu kapısını oluşturan stratejik bir merkez konumunu almıştır.
Günümüzde Gazimağusa
1986 yılında Doğu Akdeniz Üniversitesi'nin kurulmasıyla birlikte Gazimağusa, bir üniversite kentine dönüşmüş; bu durum kentin sosyal, kültürel ve ekonomik yapısında çok yönlü değişimlere neden olmuştur. Günümüzde KKTC'nin en büyük serbest limanına sahip olan kent, eğitim, turizm ve ticaret alanlarında önemli bir merkezdir. Nüfusu sabit 55.868 olmakla birlikte, üniversite öğrencileri ve personeliyle birlikte bu rakam yıl boyunca daha da artmaktadır.
Gazimağusa'da her yıl düzenlenen Mağusa Kültür, Sanat ve Turizm Festivali, şehrin kültürel hayatında önemli bir yer tutar. Festival, Othello Kalesi başta olmak üzere çeşitli tarihî mekânlarda gerçekleştirilmekte; konserler, tiyatro oyunları, sergiler ve paneller ile hem yerel halka hem de turistlere hitap etmektedir.
Ayrıca şehirdeki Namık Kemal Zindanı ve Müzesi, Canbulat Müzesi, Maraş İkon Müzesi ve Çanakkale Şehitliği gibi alanlar, hem eğitim hem de anma faaliyetleri açısından işlevsel mekânlar olarak kullanılmaktadır.
Gazimağusa, tarihi dokusunu koruyarak modernleşme sürecini yönetebilen nadir kentlerden biridir. Antik çağlardan Osmanlı'ya, sömürge döneminden KKTC'ye kadar uzanan tarihsel çizgisiyle Gazimağusa, çok yönlü bir kimliğe sahiptir.
