Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası, 19. yüzyıl Osmanlı sanayileşme sürecinin simgesel yapılarından biri olarak Kocaeli’nin Hereke beldesinde kurulmuştur. 1843 yılında Sultan Abdülmecid’in emriyle sarayların döşemelik kumaş ve halı ihtiyacını karşılamak amacıyla inşa edilen fabrika, hem geleneksel el sanatlarının hem de modern dokuma teknolojilerinin bir araya geldiği özgün bir üretim merkezidir.

Çift düğüm tekniğiyle dokunan ince işçilikli halıları ve jakar tezgâhlarında üretilen ipekli kumaşlarıyla tanınan yapı, zamanla “Hereke üslubu” olarak adlandırılan estetik anlayışın da doğuşuna zemin hazırlamıştır. Cumhuriyet döneminde çeşitli kurumsal dönüşümler geçiren fabrika, günümüzde Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığına bağlı Milli Saraylar İdaresi bünyesinde hem üretim hem de kültürel tanıtım işlevlerini sürdüren bir müze-fabrika olarak varlığını korumaktadır.

Tarihçe

Tesis, 1843 yılında özel girişim olarak kurulmuş, Rıza Paşa'nın yönlendirmesiyle Sultan Abdülmecid’e sunulmuş ve onun adına tescillenerek “Fabrika-i Hümâyûn” adıyla resmî saray fabrikası hâline gelmiştir. Amacı, Osmanlı saraylarının döşemelik ve perdelik kumaş ihtiyacını karşılamaktır. 1845’te üretime başlayan fabrikada Fransa’dan getirilen tezgâhlar ve ustalarla modern bir dokuma sistemi oluşturulmuştur. İlk yıllarda kadife, diba, atlas ve seraser gibi kumaşlar dokunmuştur. Hereke halılarının desenleri, saray ressamı Emil Meinz tarafından mekân özellikleri gözetilerek hazırlanmış; desenlerin üretimi Sultan Abdülmecid tarafından şahsen takip edilmiştir.

^{Fabrika-i Hümâyûn (T.C. Kocaeli Valiliği)}

1851 Paris, 1862 Londra, 1892 Viyana, 1894 Lyon, 1910 Brüksel, 1911 Torino gibi uluslararası sergilerde ödüller kazanmıştır. Halı dokumacılığı ise 1891 yılında Sultan II. Abdülhamid’in yönlendirmesiyle başlamıştır. Sivas, Manisa ve Ladik gibi şehirlerden getirilen ustalarla ilk olarak saray desenleri dokunmuş; zamanla özgün motiflerin ve renklerin ortaya çıkmasıyla “Hereke üslubu” gelişmiştir.

Cumhuriyetin ilanından sonra fabrika önce Sanayi ve Maadin Bankası’na devredilmiş, 1932’deki yangından sonra onarılmış, 1938’de Sümerbank’a bağlanmış ve nihayet 1995 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bağlı Millî Saraylar İdaresi bünyesine alınmıştır. Bugün hem aktif üretim yapılan bir kurum, hem de tarihî kimliğiyle ziyaretçilere açık bir müze-fabrikadır.

Fabrika bünyesindeki Wilhelm Köşkü, 1898 yılında Alman İmparatoru II. Wilhelm’in ziyareti öncesinde Yıldız Sarayı’nda iki gün içinde prefabrik olarak inşa edilmiş, Hereke’ye taşınarak bir günde monte edilmiştir.

^{Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Milli Saraylar Başkanlığı)}

Üretim Özellikleri

Hereke halıları, geleneksel el dokuma tekniklerinden biri olan çift düğüm (Gördes düğümü) yöntemiyle üretilmekte ve bu sayede hem sağlamlık hem de uzun ömürlü kullanım özellikleri kazanmaktadır. Ortalama olarak santimetrekare başına 100, metrekarede ise yaklaşık 1 milyon düğüm düşmektedir. Bu yüksek düğüm sıklığı, halıların desen netliğini artırmakta ve zamanla desenlerin daha belirgin hâle gelmesini sağlamaktadır. Halı üretiminde kullanılan iplikler, Bursa’da dut yapraklarıyla beslenen ipekböceklerinin kozasından elde edilen, dünyanın en kaliteli filatür ipeğidir. Küçük ebatlı bir halının üretimi aylar sürerken, büyük ebatlı eserlerin dokuması bir yılı aşkın bir zaman alabilmektedir.

^{Hereke Halısı (T.C. Kocaeli Valiliği)}

Hereke halıları, tarihsel süreçte yalnızca Osmanlı saray, köşk ve kasırlarında kullanılmakla kalmamış; yurt dışında da uluslararası fuarlarda çeşitli ödüller kazanarak diplomatik armağanlar arasında yer almıştır. Fabrikanın üretim kapasitesi, Yıldız Şale Köşkü’nün 468 metrekarelik yekpare halısı ve Dolmabahçe Sarayı’ndaki 124 metrekarelik Muayede Salonu halısı gibi büyük ölçekli örneklerle de somut biçimde ortaya konmuştur. Ayrıca fabrikada, geleneksel jakar ve armül sistemleri kullanılarak ipekli döşemelik kumaş üretimi de sürdürülmektedir.

Bu üretim geleneği, Türk Patent Kurumu tarafından da tescillenmiş ve Hereke halıları üç ayrı kategoride coğrafi işaret almıştır: Hereke İpek Halısı (100x100), Hereke Yün-İpek El Halısı (80x80) ve Hereke Yün El Halısı. Bu tesciller, hem teknik nitelikleri hem de kültürel miras değerini belgeleyen göstergeler arasında yer almaktadır.

^{Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası (Anadolu Ajansı)}

Kültürel ve Kurumsal Rolü

Tesis, üretim faaliyetlerinin yanı sıra kültürel mirasın korunması ve tanıtımına yönelik işlevler de üstlenmektedir. Milli Saraylar İdaresi’ne bağlı olarak faaliyet gösteren yapı, geleneksel dokuma sanatlarının tanıtımı ve aktarımı açısından bir merkez niteliğindedir. Ziyaretçilere açık olan müze-fabrika, hem yerli hem yabancı ilgililere dokuma sürecini yerinde gözlemleme imkânı sunmaktadır.

^{Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Milli Saraylar Başkanlığı)}