Heteronom ahlak, İsviçreli psikolog ve bilişsel gelişim teorisyeni Jean Piaget’nin ahlaki gelişim teorisi çerçevesinde kullandığı bir kavramdır. Piaget, çocukların ahlaki yargılarının gelişimini inceleyerek, ahlaki düşüncenin iki temel evresinden biri olarak heteronom ahlakı tanımlamıştır. Bu evre, genellikle 4-7 yaş arasındaki çocuklarda gözlemlenir ve dış otoriteler tarafından belirlenen kurallara sıkı sıkıya bağlılık ile karakterizedir. Çocuklar bu dönemde ahlaki kuralları mutlak, değişmez ve evrensel olarak algılar; bu kurallar genellikle ebeveynler, öğretmenler veya diğer otorite figürleri tarafından konulur.

Piaget’nin Ahlaki Gelişim Teorisi

Jean Piaget, bilişsel gelişim teorisiyle tanınsa da, ahlaki gelişim üzerine yaptığı çalışmalar da psikoloji alanında önemli bir yer edinmiştir. Piaget, çocukların ahlaki yargılarının, bilişsel gelişimlerine paralel olarak evrildiğini öne sürmüştür. Heteronom ahlak, Piaget’nin ahlaki gelişim modelinde ilk evre olarak kabul edilir ve genellikle somut işlemler öncesi dönemde (2-7 yaş) gözlemlenir. Bu evrede çocuklar, ahlaki kuralları anlamada dışsal otoritelere bağımlıdır ve kuralların içeriğinden ziyade otoritenin varlığına odaklanır.

• Kural Algısı: Heteronom ahlak evresinde çocuklar, kuralları değişmez ve kutsal olarak görür. Örneğin, bir çocuk için yalan söylemenin yanlış olması, yalanın sonuçlarından bağımsız olarak, yalnızca bir otorite figürünün bunu yasaklamış olmasına dayanır.
• Sonuç Odaklılık: Bu evrede çocuklar, bir eylemin ahlaki doğruluğunu değerlendirirken niyeti değil, eylemin sonuçlarını dikkate alır. Örneğin, kazara bir bardağı kıran bir çocuk, kasıtlı olarak bir şey kıran başka bir çocuktan daha ağır bir suç işlediği düşünülebilir, çünkü sonuç daha belirgindir.
• Otoriteye Bağlılık: Çocuklar, ahlaki kuralların ebeveynler ya da öğretmenler gibi yetişkinler tarafından belirlendiğini kabul eder ve bu kurallara sorgulamadan uyar.

Heteronom Ahlakın Özellikleri

Heteronom ahlak evresi, çocukların bilişsel kapasitelerinin sınırlı olduğu bir dönemde ortaya çıkar. Piaget’ye göre, bu evrede çocuklar henüz soyut düşünme yeteneğine sahip olmadığından, ahlaki kuralları esnek bir şekilde değerlendiremezler. Aşağıda bu evrenin temel özellikleri detaylandırılmıştır:

Kuralların Mutlaklığı

Çocuklar, heteronom ahlak evresinde kuralları evrensel ve değiştirilemez olarak algılar. Kuralların neden var olduğu veya bağlama göre değişip değişemeyeceği üzerine düşünmezler. Örneğin, bir çocuk için “masada yemek yenir” kuralı, her durumda geçerli bir kuraldır ve bu kuralın istisnaları olabileceği fikri genellikle kabul edilmez.

Sonuçlara Göre Yargılama

Piaget’nin deneylerinde, çocuklar bir eylemin ahlaki değerini değerlendirirken, eylemin niyetinden ziyade sonuçlarına odaklanır. Örneğin, bir çocuk bir bardağı kasıtlı olarak kırdığında daha az suçlu bulunabilirken, kazara birden fazla bardağı kıran bir çocuk daha ağır bir şekilde cezalandırılabilir. Bu durum, çocukların niyetleri anlamada henüz yeterince gelişmiş olmadığını gösterir.

Otorite Merkezli Ahlak

Heteronom ahlak evresinde, ahlaki kurallar dışsal otoriteler tarafından belirlenir ve çocuklar bu kurallara sorgulamadan uyar. Yetişkinlerin koyduğu kurallar, çocuklar tarafından mutlak doğrular olarak kabul edilir. Bu durum, çocuğun bilişsel gelişiminde özerk düşünme yeteneğinin henüz gelişmemiş olmasıyla ilişkilidir.

Heteronom Ahlaktan Özerk Ahlaka Geçiş

Piaget’ye göre, çocuklar yaş ilerledikçe ve bilişsel yetenekleri geliştikçe heteronom ahlaktan özerk ahlak evresine geçer. Özerk ahlak evresi, genellikle 7-10 yaş civarında başlar ve çocukların kuralları sorgulamaya, niyetleri dikkate almaya ve ahlaki kararlarını daha esnek bir şekilde oluşturmaya başladığı bir dönemdir. Bu geçiş, bilişsel gelişimdeki ilerlemeler ve sosyal etkileşimlerin artmasıyla desteklenir. Örneğin, akranlarla oynanan oyunlar, çocukların kuralların karşılıklı anlaşmalarla değişebileceğini anlamalarına yardımcı olur.

Heteronom Ahlakın Toplumsal ve Eğitimsel Etkileri

Heteronom ahlak evresi, çocukların sosyal normları öğrenmesi ve toplumsal düzenin temel kurallarına uyum sağlaması açısından önemlidir. Ancak, bu evrenin mutlak otoriteye bağlılık gibi özellikleri, eğitimciler ve ebeveynler için bazı zorluklar yaratabilir. Çocukların eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek ve özerk ahlak evresine geçişlerini desteklemek için, yetişkinlerin kuralları açıklaması ve çocukların sorgulamalarına olanak tanıması önerilir.

• Eğitimde Rolü: Eğitimciler, heteronom ahlak evresindeki çocuklara kuralların nedenlerini açıklayarak, onların bilişsel ve ahlaki gelişimlerini destekleyebilir. Örneğin, “yalan söyleme” kuralının neden önemli olduğu, sonuçları ve niyetleri üzerinden tartışılabilir.
• Toplumsal Normlar: Heteronom ahlak, çocukların toplumsal kurallara uyum sağlamasını kolaylaştırır, ancak bu evrede aşırı otoriter yaklaşımlar, çocuğun özerk düşünme yeteneğinin gelişimini engelleyebilir.