Kelaynak (Geronticus eremita), İbisgiller (Threskiornithidae) familyasından, uzun kıvrık kırmızı gagası, tüysüz kırmızı başı ve parlak siyah tüyleriyle tanınan, nesli kritik derecede tehlike altında olan göçmen bir kuş türüdür. Günümüzde doğal ortamda yalnızca Türkiye'nin Şanlıurfa ili Birecik ilçesi ile Fas’ta sınırlı sayıda popülasyonu kalmıştır. Tarihsel ve kültürel önemiyle de dikkat çeken kelaynaklar, Birecik’te bereketin simgesi kabul edilmekte ve koruma altındaki üretme istasyonlarında yaşamlarını sürdürmektedir.
Kelaynak (Geronticus eremita). (NickyPe, Pixabay)
Morfolojik Özellikler
Kelaynaklar iri yapılı kuşlardır; yetişkin bir birey yaklaşık 70–80 cm uzunluğa ve 120–135 cm arasında değişen kanat açıklığına sahiptir. Vücutları parlak siyah tüylerle kaplı olup bu tüyler güneş ışığına göre yeşil, mor ve kavuniçi tonlarında ışıltılar yansıtır. En ayırt edici özelliklerinden biri tüysüz, kırmızı renkteki baş ve boğaz bölgesidir; bu özellik, adlarını da aldığı “kel” görünümden kaynaklanır.
Uzun, ince ve aşağı doğru kıvrılmış kırmızı gagalarıyla tanınan kelaynakların ayakları da kırmızımsı renktedir. Dişi ve erkek bireyler dış görünüş bakımından büyük oranda benzerdir ve cinsiyet ayrımı ancak laboratuvar ortamında genetik analizle yapılabilmektedir. Yavrular doğduklarında baş ve boyun bölgeleri tüylü olur; yaşları ilerledikçe bu tüyler dökülür. Yavruların tüy rengi daha koyu gri tonlardadır ve olgunlaştıkça siyah ve parlak renge dönüşür.
Kelaynak Yakından Görünümü. (Denys Gromov, Pexels)
Dağılım ve Yaşam Alanı
Kelaynak, tarihsel olarak Avrupa Alpleri’nden Orta Doğu ve Kuzey Afrika’ya kadar geniş bir coğrafyada yaşamış olsa da günümüzde yalnızca iki doğal popülasyonu kalmıştır: biri Fas'ın kuzeybatısında, diğeri ise Türkiye’nin Şanlıurfa iline bağlı Birecik ilçesinde bulunmaktadır. Fas’taki Souss-Massa Ulusal Parkı ve Tamri bölgesi, günümüzde kelaynakların en önemli yaşam alanıdır. 1995’te 300 birey olan popülasyon, alınan koruma önlemleri sayesinde 2015 itibarıyla 580 bireye ulaşmıştır. Suriye’deki Palmyra bölgesinde, 2002 yılında yeniden keşfedilen küçük bir koloni 2015 yılına kadar yaşamını sürdürmüş, ancak sonrasında kaybolmuştur.
Türkiye’deki kelaynaklar geçmişte tüm Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yayılım gösterirken, günümüzde yalnızca Birecik'teki Fırat Nehri kıyısında kurulu Kelaynak Üretme İstasyonu çevresinde yaşamlarını sürdürmektedir. Bu alan, ılıman iklimi, yumuşak jeolojik yapısı ve zengin böcek faunası sayesinde türün üreme ve beslenme gereksinimlerini karşılamaktadır.
Üreme ve Beslenme
Kelaynaklar tek eşli bir üreme sistemine sahiptir ve genellikle hayatları boyunca aynı eşle çiftleşirler. Üreme dönemi, şubat ayının ortalarında başlar; bu süreçte kelaynaklar Birecik’e döner ve kayalık yüzeylerdeki oyuklara ya da istasyon içindeki tahta yuvalara yuvalarını yaparlar. Dişi birey yılda bir kez 1 ila 4 yumurta bırakır; yumurtaların kuluçka süresi yaklaşık 4 hafta sürer. Yumurtadan çıkan yavrular koyu gri renklidir ve yaklaşık 2–3 ay içinde palazlanarak uçabilir duruma gelir. Bu süreçte ebeveynler, yavrularını beslemek için yoğun çaba gösterir ve onları yaklaşık üç ay boyunca beslemeye devam eder.
Kelaynaklar çoğunlukla gündüz beslenen, yerde dolaşarak böcek, akrep, kertenkele, kurbağa ve küçük yılan gibi omurgasızları tüketen bir türdür. Besinlerini, uzun ve kıvrık gagalarıyla toprağı eşeleyerek ya da kayalık çatlakları karıştırarak bulurlar. Birecik Üretme İstasyonu’nda yaşayan bireyler ise doğadaki beslenmenin yanı sıra özel olarak hazırlanan bir diyetle desteklenmektedir. Bu diyet; yağsız kıyma, haşlanmış yumurta, rendelenmiş havuç, tavuk yemi ve tuzsuz peynir gibi öğelerden oluşmaktadır.
Kelaynak (Geronticus eremita). (Birecik Kaymakamlığı)
Davranış ve Ekoloji
Kelaynaklar sosyal ve koloni hâlinde yaşayan kuşlardır. Üreme ve beslenme dönemlerinde topluca hareket eder, sabah erken saatlerde 10–15 kilometre mesafedeki açık arazilere birlikte uçarak beslenirler. Oldukça zarif ve dikkat çekici uçuşlarıyla tanınan bu kuşlar, özellikle yırtıcılardan korunmak amacıyla kayalıkların yüksek ve erişilmesi zor bölümlerini tercih ederler. Yavrular yuvadayken dikkatli ebeveyn bakımı görürler; ebeveynler, yavrular uçma yetisine kavuşana kadar beslenme yükünü birlikte paylaşır. Türün en belirgin davranışsal özelliklerinden biri de tek eşli olmasıdır; eşlerine karşı yüksek sadakat gösterirler.
Kelaynaklar tarihsel olarak göçmen bir türdür. Türkiye’deki Birecik popülasyonu, geçmişte her yıl yaz aylarında güney yönlü göçe çıkarken, 1990’dan sonra göçe çıkan bireylerin geri dönmemesi üzerine göç uygulaması durdurulmuştur. Günümüzde Birecik’teki kelaynaklar “yarı vahşi” statüsünde tutulmakta, şubat ayında kafeslerinden çıkarılarak doğaya salınmakta ve temmuz ayında yeniden kafes altına alınmaktadır. Ancak doğal göç içgüdüsü büyük ölçüde korunmuştur.
Kelaynak Göçü. (Birecik Kaymakamlığı)
Türkiye'de Koruma Çalışmaları
1950’li yıllarda yaşanan çekirge istilasına karşı DDT ilacı kullanılması ve kontrolsüz tarım ilaçlamaları, kelaynakların hızla yok olmasına neden olmuştur. Sayıları 1956’ya kadar binlerle ifade edilirken, 1970’lerde 50 bireye kadar düşmüştür. Bu durum üzerine 1977 yılında Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Birecik Kelaynak Üretme ve Koruma İstasyonu kurulmuştur.
İstasyonda yetişen kuşlar, Şubat ayında doğaya salınıp üreme dönemi sonunda tekrar kafeslere alınmaktadır. Üreme ve bakım sürecinde kuşlar yağsız kıyma, haşlanmış yumurta, havuç, civciv yemi ve tuzsuz peynirle beslenmektedir. Yeni doğan yavrular halkalanmakta, biyometrik ölçümleri alınmakta ve genetik analizler için örnekleme yapılmaktadır. 2020 yılı itibarıyla Birecik popülasyonu 280 bireye ulaşmıştır. 2019 yılında üreme dönemi için 261 birey doğaya bırakılmıştır. 2023 yılına gelindiğinde ise yeni doğan 57 yavru ile birlikte istasyondaki kelaynak sayısı 334 bireye ulaşmıştır.
Göç yeteneklerinin takibi amacıyla 2021, 2022 ve 2023 yıllarında belirli bireyler GPRS cihazlarıyla donatılarak doğaya salınmış ve Ortadoğu ile Kuzey Afrika’daki hareketleri izlenmiştir. Ancak avcılık ve doğal riskler nedeniyle birçok birey geri dönememiştir; bu nedenle göç uygulaması hâlen sınırlı ve kontrollü biçimde yürütülmektedir. Kelaynaklar Türkiye'de tamamen koruma altındadır ve türün neslini sürdürmesi için bilimsel ve sistematik koruma çalışmaları sürdürülmektedir.
Birecik Kelaynak Üretme ve Koruma İstasyonu. (AA)
Kelaynak Festivali
Kelaynak kuşları, Şanlıurfa’nın Birecik ilçesinde yalnızca biyolojik çeşitlilik açısından değil, aynı zamanda kültürel bir simge olarak da önemli bir yere sahiptir. Bölgede "bereketin müjdecisi" olarak kabul edilen bu kuşlara duyulan saygı ve bağlılık, 1984 yılından bu yana düzenlenen Kelaynak Festivali ile somut bir biçimde yaşatılmaktadır. Her yıl kelaynakların üreme dönemi başlangıcına denk gelen şubat ayının ortasında düzenlenen festival, aynı zamanda yörede baharın gelişini ve doğanın uyanışını simgeler. Festival kapsamında halk oyunları, geleneksel yemek sunumları, bilgilendirici tanıtım stantları ve doğa temalı etkinlikler gerçekleştirilir.
