Ceyhan Nehri, Türkiye’nin güneyinde yer alan ve Akdeniz’e dökülen en uzun akarsulardan biridir. Toplam uzunluğu yaklaşık 509 kilometre olan nehir, Kahramanmaraş'ın Elbistan ilçesinin Pınarbaşı mevkiinde doğar ve İskenderun Körfezi’ne ulaşarak Akdeniz'e dökülür. Akış rejimi mevsimsel olarak değişiklik gösterir ve yüksek debili dönemler genellikle ilkbahar aylarında kar erimeleri ve yağışlarla birlikte görülür.

Ceyhan Nehri, Çukurova’nın iki ana hayat kaynağından biri olarak kabul edilir ve geçtiği bölgelerde hem tarım hem de yerleşim açısından stratejik öneme sahiptir. Nehir; Kahramanmaraş, Osmaniye ve Adana gibi illerden geçerek geniş bir delta oluşturarak denize ulaşır. Başlıca kolları arasında Söğütlü, Hurman, Göksun, Mağara Gözü, Fırnız, Tekir, Körsulu ve Aksu çayları yer alır.

^{Ceyhan nehri (Anadolu Ajansı)}

İklim ve Toprak Yapısı

Ceyhan Nehri havzası, Akdeniz iklimi ile karasal iklimin geçiş kuşağında yer alır. Havzanın alt kesimlerinde, özellikle Adana ve Osmaniye çevresinde Akdeniz iklimi etkili olup yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılıman ve yağışlıdır. Buna karşılık, üst kesimlerde (Kahramanmaraş ve Sivas illerinin yüksek alanlarında) daha karasal iklim koşulları hâkimdir ve kışlar soğuk ve kar yağışlı geçer.

Bu farklı iklim kuşakları, nehrin rejimi ve beslenme düzeni üzerinde doğrudan etkili olur; kar erimeleri ve yağış rejimleri, Ceyhan Nehri'nin debisinin mevsimsel değişiminde belirleyicidir. Ceyhan Havzası'nda yapılan çevresel izleme çalışmaları, bölgenin toprak yapısının heterojen olduğunu ortaya koymuştur. Havzada yer alan topraklar genel olarak alüvyal topraklar, kırmızı Akdeniz toprakları (terra rossa), kolüvyal ve rendzina gibi birimlerden oluşur. Nehrin orta ve alt çığırında, özellikle Çukurova bölgesine yaklaşıldıkça, alüvyon birikimi sonucu oluşan verimli tarım toprakları yaygın hâle gelir. Bu durum, Ceyhan Nehri havzasının Türkiye'nin önemli tarım alanlarından biri olmasını sağlamaktadır.

Bölgedeki topraklar, hem tarım hem de bitki örtüsü çeşitliliği açısından zengindir. Nehrin suladığı alanlarda başta buğday, pamuk, mısır gibi ürünler olmak üzere çok çeşitli tarım ürünleri yetiştirilmektedir. Ancak bazı alt havzalarda erozyon, aşırı otlatma ve tarımsal genişleme nedeniyle toprak verimliliği tehdit altındadır.

Tarımsal Faaliyetler ve Sulama

Ceyhan Nehri, geçtiği bölgelerdeki tarımsal üretimin temel su kaynağını oluşturur. Özellikle Çukurova’nın doğu kesiminde, Adana, Osmaniye ve Kahramanmaraş illerinde nehrin suları, hem kıyı düzlüğündeki alüvyonlu verimli toprakları hem de orta havzadaki eğimli arazileri sulamak için kullanılmaktadır. Ceyhan Havzası, Türkiye’nin en üretken tarım bölgelerinden biri olarak öne çıkmakta olup, burada buğday, mısır, pamuk, narenciye, soya, yer fıstığı, ayçiçeği ve sebze gibi ürünler yoğun biçimde yetiştirilmektedir.

Ceyhan Nehri üzerindeki çok sayıda baraj ve regülatör, sulama altyapısının temelini oluşturur. Başta Aslantaş, Menzelet, Sır, Berke, Kılavuzlu ve Kandil Barajları olmak üzere pek çok büyük su yapısı, hem sulama hem de enerji üretimi amacıyla inşa edilmiştir. Bu barajlar aracılığıyla nehir suyu regüle edilerek tarım arazilerine yönlendirilmekte, böylece mevsimsel su eksiklikleri dengelenmektedir.

Ancak sulama faaliyetlerinin yaygınlaşması, beraberinde bazı çevresel sorunları da getirmiştir. Özellikle nehir sularının tarımsal sulamada yoğun kullanımı, su miktarının mevsimsel olarak azalmasına, su kalitesinin düşmesine ve sediment taşınımının zayıflamasına neden olmaktadır. Bu durum, özellikle Ceyhan Deltası’nın denizle temas eden bölgelerinde kıyı erozyonunu hızlandıran başlıca faktörlerden biridir.

Öte yandan, Ceyhan Deltası Önemli Doğa Alanı’nda, tarım alanlarının genişlemesi doğal habitatlar üzerinde baskı oluşturmuştur. Özellikle nehir yatağının terk edilmiş kısımlarına yakın bölgelerde yeni tarım arazilerinin açılması, sulak alanların daralmasına yol açmaktadır.

Ceyhan Havzası'nda sürdürülebilir tarım için sulama yönetimi stratejileri geliştirilmiş ve Havza Koruma Eylem Planı kapsamında, evsel ve endüstriyel atıksu yönetimi, yayılı kirlilik kontrolü ve kuraklık yönetimi gibi uygulamalar başlatılmıştır. Ayrıca sulama suyu kalitesinin izlenmesi, kirlilik yüklerinin azaltılması ve kullanılmış suların yeniden değerlendirilmesi gibi teknikler, havzadaki tarımsal faaliyetlerin daha sürdürülebilir hale gelmesi amacıyla teşvik edilmektedir.

Morfolojik Değişimler ve Delta Dinamikleri

Ceyhan Nehri’nin en belirgin morfolojik değişimlerinden biri 1935 yılında yaşanan taşkın olayı sonrasında meydana gelmiştir. Bu olayda nehir, mevcut yatağını terk ederek güneye yönelmiş ve deltanın güney ucundan denize dökülmeye başlamıştır. Bu yeni yönelim, delta lobunda büyük bir değişime yol açmış; özellikle Akyayan Gölü’nün yaklaşık %57,3’ü (17.7 km²) kara hâline dönüşmüştür.

Avülsiyon sonrası, 1960’lı ve 1970’li yıllarda Ceyhan Nehri’nin yeni ağzında hızla bir delta lobu gelişmiş, bu süreçte denize doğru yılda ortalama 53,9 metre ilerleme tespit edilmiştir. Buna karşın, terk edilen eski nehir ağzı boyunca 1585 metrelik kıyı gerilemesi yaşanmıştır. Bu geri çekilme hızı yıllık ortalama 26 m/yıl olarak belirlenmiştir.

Barajların Etkisi ve Sediment Dinamikleri

1984 yılında hizmete giren Aslantaş Barajı, deltanın morfolojisini etkileyen en önemli yapay unsurdur. Bu baraj, deltaya gelen sediment yükünü büyük ölçüde azaltmış, böylece kıyı birikimi durma noktasına gelirken erozyon süreci hız kazanmıştır. 1984 öncesinde nehrin taşıdığı sediment miktarı günde yaklaşık 19.795 ton iken, bu değer baraj sonrası günde 4.879,7 ton seviyesine düşmüştür. Bu da deltadaki kumul oluşumunu durdurmuş, tersine bir süreç olan kıyı erozyonunu tetiklemiştir.

Barajlardan sonra, nehrin yeni ağzında 1992-2014 yılları arasında 660 metrelik kıyı gerilemesi yaşanmış; bu durum özellikle deltadaki güney cephede morfolojik bozulmaları artırmıştır. Delta, bugün hem avülsiyon nedeniyle doğuda, hem de barajlar nedeniyle güneyde ciddi kıyı gerilemesi tehdidi altındadır.

Hidrolojik Özellikler

Nehir üzerinde çok sayıda baraj inşa edilmiştir. En dikkat çeken barajlardan biri, 1984 yılında işletmeye alınan Aslantaş Barajı’dır. Bu baraj, Ceyhan Nehri’nin taşıdığı sediment miktarını ciddi oranda azaltmış ve deltadaki morfolojik yapıyı değiştirmiştir. 1984 öncesinde nehrin taşıdığı süspanse sediment miktarı ortalama 19.795 ton/gün iken, barajların devreye alınmasından sonra bu miktar yaklaşık %75 azalarak 4.879,7 ton/gün seviyelerine düşmüştür.

Ceyhan Havzası’ndaki yüzey suları üzerinde yapılan analizlerde, elektriksel iletkenlik (EC), toplam çözünmüş madde (TDS), toplam sertlik (TH), kalsiyum (Ca) ve magnezyum (Mg) gibi temel su kalite parametreleri değerlendirilmiştir. Araştırmalar, bazı su kaynaklarında ağır metal kirliliği (örneğin Cu, Fe, Zn, Ni, Pb) gibi sorunların da varlığını ortaya koymuştur.

Nehir sistemine bağlı baraj ve göletlerde su sıcaklıkları 8.1–26.7 °C, pH değerleri 8.0–8.6, çözünmüş oksijen değerleri ise 3.97–12.09 mg/l arasında ölçülmüştür. Ceyhan Nehri havzasında uygulanan faktör analizine göre suyun kimyasal ve fiziksel özellikleri beş temel boyutta sınıflandırılmış; bu faktörler arasında en etkili değişkenler iletkenlik, çözünmüş madde ve sertlik olmuştur. Ayrıca havzada 2010 yılından itibaren başlatılan Havza Koruma Eylem Planı kapsamında, su kalitesi izleme sistemleri geliştirilmiş ve 53 adet izleme noktasında ölçümler yapılmıştır. Bu çalışmalar neticesinde, Ceyhan Havzası’nda 40 adet kirlenmemiş referans su kaynağı tespit edilmiştir.

^{Ceyhan Nehri (Anadolu Ajansı)}

Ekosistem ve Biyoçeşitlilik

Ceyhan Nehri ve özellikle onun oluşturduğu Ceyhan Deltası, Türkiye’nin ekolojik açıdan en zengin sulak alan sistemlerinden birini barındırır. Delta, lagünler, sazlıklar, tuzcul bataklıklar, kumullar, maki toplulukları ve tarım alanları gibi çok çeşitli habitatlara ev sahipliği yapar. Bu habitat çeşitliliği; endemik bitki türleriyle birlikte kuşlar, memeliler, balıklar, sürüngenler ve omurgasızlar gibi çok sayıda canlı türü için yaşamsal bir alan sunar. Bölgede yapılan floristik araştırmalarda 17 bitki taksonunun Önemli Doğa Alanı (ÖDA) kriterlerini sağladığı belirlenmiştir. Bunlar arasında Astragalus subuliferus, Bupleurum zoharii, Centaurea calcitrapa ssp. cilicica, Iris xanthospuria ve Tordylium elegans gibi Türkiye’ye özgü endemik türler dikkat çeker. Ömer Gölü ile Yumurtalık Lagünü arasındaki kumullarda yayılış gösteren Halep çamı (Pinus halepensis) ormanları da bölgedeki özgün bitki örtüsünün bir parçasıdır.

Ceyhan Deltası, kuş göç yolları üzerinde yer alması sebebiyle hem üreyen hem de kışlayan kuş türleri açısından büyük önem taşır. Akça cılıbıt (Charadrius alexandrinus), bataklık kırlangıcı (Glareola pratincola), küçük sumru (Sterna albifrons) ve mahmuzlu kızkuşu (Vanellus spinosus) gibi türler deltada üreyen kuşlar arasında yer alırken; dikkuyruk (Oxyura leucocephala), fiyu (Anas penelope), suna (Tadorna tadorna) ve Hazar sumrusu (Sterna caspia) gibi türler ise deltada kışlayan önemli su kuşları arasında sayılır. Göç dönemlerinde flamingo (Phoenicopterus roseus), leylek (Ciconia ciconia) ve kaşıkçı (Platalea leucorodia) gibi kuşlar da bölgeyi kullanmaktadır.

Delta yalnızca kuşlar için değil, aynı zamanda çeşitli memeli ve sürüngen türleri için de önemli bir yaşam alanıdır. Susamuru (Lutra lutra) ve Anadolu gelengi (Spermophilus xanthophyrmnus) gibi memeliler deltada yaşamını sürdüren türlerdendir. Ayrıca, Ceyhan Deltası, nesli tehdit altında bulunan iki deniz kaplumbağası türü olan Caretta caretta (iri başlı deniz kaplumbağası) ve Chelonia mydas (yeşil deniz kaplumbağası) için Doğu Akdeniz'deki önemli bir yuvalama alanıdır. Balık türleri açısından da zengin olan deltada, Alosa fallax nilotica ve Aphanius fasciatus gibi türler dikkat çekerken, nadir görülen kızböceği türü Coenagrion syriacum da burada yaşamaktadır.

Kirlilik ve Çevresel Tehditler

Ceyhan Nehri ve havzası, tarımsal, endüstriyel ve yerleşimsel faaliyetlerin yoğun olduğu bir coğrafyada yer aldığı için çeşitli kirlilik türleri ve çevresel tehditlerle karşı karşıyadır. Özellikle tarımsal faaliyetler, sanayi atıkları ve yerleşim yerlerinden gelen atık sular, nehrin su kalitesini olumsuz etkilemektedir. Eskikent - Bebeli arasında yapılan hidrojeokimyasal analizlerde, ağır metal konsantrasyonlarında mevsimsel değişiklikler gözlemlenmiştir. Ayrıca, Osmaniye'de şehir kanalizasyonundan gelen atıkların, Ceyhan Nehri'ne döküldüğü ve bu durumun sulak alanları tehdit ettiği belirtilmiştir.

Bir diğer önemli tehdit ise tarım alanlarının kontrolsüz biçimde genişlemesidir. Nehrin terk edilmiş eski yatağı çevresinde yeni tarlalar açılmakta, böylece hem habitat kaybı yaşanmakta hem de delta sistemine gelen sediment akışı değişmektedir. Aşırı otlatma, bir diğer yaygın tehdittir; sabah saatlerinden itibaren bölgeye giren büyükbaş ve küçükbaş hayvan sürüleri gün boyu delta içindeki doğal örtüye zarar vermektedir.

Sürdürülebilirlik

İklim değişikliği, yağış rejimlerinde dalgalanmalar ve yer altı sularının azalması gibi faktörler, Ceyhan Nehri’nin geleceğini tehdit etmektedir. Özellikle yaz aylarında artan buharlaşma, su seviyelerinin düşmesine neden olmakta ve bu durum tarımsal üretimi doğrudan etkilemektedir. Sürdürülebilir su kullanımı politikaları, damla sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması ve su havzalarının korunması, bölgenin geleceği için önemlidir.