Birecik, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Şanlıurfa iline bağlı bir ilçe ve ilçe merkezi kenttir. Fırat Nehri’nin sol kıyısında, deniz seviyesinden 340-450 metre yükseklikte yer alan şehir, tarih boyunca stratejik konumu ve doğal özellikleri nedeniyle önemli bir yerleşim merkezi olmuştur. Yüzölçümü 852 km² olan ilçenin 2024 yılı TÜİK verilerine göre nüfusu 92.833’tür.
Tarihçe
Birecik’in tarihi, milattan önce 2000’li yıllara kadar uzanır. Hititler döneminde “Birthe” adıyla bilinen şehir, M.Ö. 9. yüzyılda Asurların egemenliğine geçmiştir. Sırasıyla Pers, Makedonya, Roma ve Bizans imparatorluklarının hakimiyetinde kalan Birecik, 637 yılında Hz. Ömer döneminde İslâm topraklarına katıldı. Abbâsîler döneminde Bağdat’ın Fırat üzerindeki bir iskelesi olarak önem kazandı. 11. yüzyılda Selçuklular tarafından alındıktan sonra Bizans, Artuklu, Eyyûbî, Memlük, Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletlerinin egemenliğine girdi. 1516 yılında Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında Osmanlı topraklarına katılan Birecik, Halep eyaletine bağlı Urfa sancağının merkezi oldu. 19. yüzyıl sonlarında Halep vilayetinin Urfa sancağına bağlı bir kazası iken, Cumhuriyet'in ilanıyla Şanlıurfa iline bağlandı. 1919’da İngiliz ve Fransız işgaline uğrayan şehir, 1920’de kurtuluşunu kazandı. 1956’da Fırat üzerine inşa edilen Birecik Köprüsü, ilçenin modern dönemde gelişimini hızlandırdı.
Coğrafi Yapı
Birecik, Şanlıurfa Platosu’nun güneybatısında, dalgalı bir düzlük üzerinde yer alır. İlçe toprakları, Fırat Nehri’ne doğru alçalan verimli düzlüklerle çevrilidir. Kuzeybatıda Şeyhbekir Tepesi (660 m) ve güneyde Karadağ (576 m) ilçenin başlıca yükseltileridir. Fırat Nehri, ilçenin batısında doğal bir sınır oluşturur ve tarım alanlarının ana sulama kaynağıdır. Şehir, Fırat’ın kıyısında dar bir düzlük ve bunun gerisindeki yamaçlar üzerine kurulmuştur. Birecik Kalesi, bu yamaçlarda yükselen beyaz kalker bir tepe üzerinde yer alır.
İklim ve Bitki Örtüsü
Birecik’in iklimi, Aşağı Fırat Havzası’nın ılımlı özelliklerine sahiptir. Bu ılıman iklim, tarımsal çeşitliliği destekler ve zeytin, Antepfıstığı gibi ürünlerin yetişmesini sağlar. İlçede bozkır bitki örtüsü hakimdir; ancak Fırat Nehri boyunca uzanan verimli düzlüklerde tarım arazileri bulunur. Kelaynak kuşlarının üreme alanı olarak seçtiği kayalık alanlar, ilçenin jeolojik yapısının alkali ve yumuşak özellikte olduğunu gösterir.
Sosyal Yapı
Birecik’te sosyal yapı, tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin etkisiyle şekillenmiştir. Günümüzde aşiret ilişkileri bir ölçüde devam etse de modernleşme ile birlikte kentleşme artmıştır. Halk, geleneksel değerlere bağlı bir yaşam tarzını sürdürürken, Kelaynak kuşlarına verdikleri önem, kültürel bir sembol olarak dikkat çeker. Yerel halk, bu kuşları “bereket müjdesi” olarak görür ve koruma altına alınmalarına destek verir. Şehirde camiler, özellikle restore edilen Mağara Camii, sosyal ve kültürel hayatın önemli unsurlarıdır.
Ekonomik Yapı
Birecik’in ekonomisi tarım ve tarıma dayalı küçük sanayiye dayanır. Buğday, arpa, mercimek, pamuk ve Antepfıstığı gibi ürünler yoğun olarak yetiştirilir. İlçede yaklaşık 6,67 milyon Antepfıstığı ağacı bulunur ve bu, ekonominin temel taşlarından biridir. Şanlıurfa’da zeytinciliğin en gelişkin olduğu yer olan Birecik’te, ildeki 660 bin zeytin ağacının 360 bini ilçede yer alır. Küçükbaş hayvancılık da önemli bir gelir kaynağıdır; yağ, peynir, yün ve yapağı gibi ürünler elde edilir. Sanayi, dokuma ve gıda sektörlerinde tarım ürünlerinin işlenmesine odaklanan küçük ölçekli işyerlerinden oluşur. Tarihsel olarak Birecik, Fırat üzerindeki nehir ulaşımı ve kervan ticaretiyle ticari bir merkezdi. 16. yüzyılda tersane faaliyetleri ve iskele gelirleri ekonomiyi desteklerken, günümüzde Birecik Köprüsü ticaretin canlanmasında önemli rol oynar.
Turizm Potansiyeli
Birecik, doğal ve tarihi zenginlikleriyle turizm potansiyeline sahiptir. Fırat Nehri kıyısındaki doğal kumsallar, motel ve gazino gibi tesislerle dinlenme alanı olarak hizmet verir. Birecik Kalesi, Asurlular döneminde inşa edilmiş, Roma, Frank ve Memlük dönemlerinde onarılmış önemli bir tarihi yapıdır. 30-40 metre yüksekliğindeki duvarları ve 12 burcuyla dikkat çeker. Mağara Camii, restorasyon sonrası ziyaretçilerin ilgisini çeken bir diğer tarihi eserdir. Kelaynak kuşları, ilçenin en önemli turistik değerlerinden biridir. Nesli tükenme tehlikesi altında olan bu kuşlar, Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı Kelaynak Üretme İstasyonu’nda korunmakta ve tanıtım etkinlikleriyle ziyaretçilere sunulmaktadır. Birecik Köprüsü de hem işlevsel hem de simgesel bir cazibe noktasıdır.
Demografik Yapı
Birecik’in 2024 yılı nüfusu 92.833’tür. 2020 verilerine göre erkek nüfusu 47.900, kadın nüfusu ise 47.783’tür. İlçede merkez bucak dışında Böğürtlen bucağı ve 39 köy bulunur. 85 mahallesi olan ilçenin 10 mahallesi merkeze bağlıdır. Nüfus yoğunluğu 1990’da 69 kişi/km² iken, son yıllarda tarım alanlarına doğru genişleyen şehirde kentsel nüfus artışı dikkat çeker. 1927’de 9.100 olan nüfus, 1990’da 58.907’ye, 2020’de 95.683’e ulaşmıştır. 1960-1985 arasında nüfus artışı %100’ü bulmuş, bu büyüme Birecik Köprüsü’nün sağladığı ulaşım kolaylığı ve tarımsal gelişmeyle desteklenmiştir.
Birecik, Fırat Nehri’nin sunduğu coğrafi avantajlar, zengin tarihi geçmişi ve Kelaynak Kuşları gibi eşsiz doğal değerleriyle Güneydoğu Anadolu’nun önemli merkezlerinden biridir.
