Osmanlı merkezî ordusunda kapıkulu süvarileri, başlangıçta merkezde veya buraya yakın yerlerde yaşarken, 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren taşraya yayılmaya başladılar. Bu durum, yerel yöneticilerin otoritesini sorgulayan bir askeri sınıfın ortaya çıkmasına ve taşrada düzensizliklere yol açtı. Dolayısıyla taşrada yaşanan bu değişimle birlikte asker-sivil ilişkileri yeni bir boyut kazandı.

Taşrada yaşayan kapıkulu süvarilerinin disiplinini sağlamak, asker-sivil ilişkilerini düzenlemek, kapıkulu süvarilerini yerel idareye eklemlemek için 1570’lerden itibaren kethüdâyeri adlı zabitler tayin edilmeye başlandı. 17. yüzyıldan itibaren, kethüdâyerileri hukuki, askerî ve idari birçok işlev üstlenerek Osmanlı taşra yönetiminde önemli bir figür haline geldiler. 1826’da kapıkulu ocaklarının kaldırılmasına kadar taşra idaresinde kadı, yeniçeri serdarı, ayan ve iş erleriyle birlikte önemli vazifeler gördü.

Kethüdâyeri Kavramı

Osmanlı devlet teşkilatında temsil kabiliyeti bulunan kethüdâyeri adında pek çok görevli karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı askerî teşkilatında da farklı anlamlarda kullanılmıştır. Yeniçerilerin ve sipahilerin içinde de aynı unvanla görevler bulunmasına rağmen, taşradaki kethüdâyeriler kapıkulu süvarilerini disiplin altında tutan taşra subaylarıydı. 17. yüzyılın başlarından itibaren kethüdâyeri tayinleri sistematik hale geldi.

Kethüdâyeri Olabilme Şartları

Kapıkulu süvari sınıfından olması (çoğunlukla sipâhî veya silahdâr); deneyimli ve disiplinli bir asker olması; halkla iyi ilişkiler kurabilmesi ve adil bir yönetici olması; mahkemelerde ve idarî süreçlerde yetkinlik göstermesi; geçmişinde suç veya yolsuzluk kaydının bulunmaması.

Tayin Prosedürü

Kethüdâyeri atamaları kapıkulu süvarilerinin yaşadığı kazalar ve bölgeler için yapılan atamalardı. Süreç genellikle aşağıdaki aşamalardan oluşuyordu.

1. Atama Talebinin Gelmesi: Taşrada asayişi sağlamak ve kapıkulu süvarilerini denetlemek için bölük ağaları veya yerel yöneticiler (kadı, mütesellim vb.) merkezden atama talep ediyordu. Bazen kapıkulu süvarilerinin karıştığı olaylar, yeni bir kethüdâyeri atanmasının gerekliliğini ortaya koyuyordu.

2. Bölük Ağalarının Aday Belirlemesi: Kapıkulu süvari ocaklarının altı ağası (sipâhî, silahdâr, ulûfeciyân-ı yemîn, ulûfeciyân-ı yesâr, gurebâ-i yemîn, gurebâ-i yesâr) kethüdâyeri olacak kişiyi belirliyordu. Seçilen kişi, genellikle taşrada bulunan kapıkulu süvarileri arasından bir sipâhî veya silahdâr zümrelerinden seçiliyordu. Zaman zaman diğer kapıkulu süvari zümrelerinden de tayinler yapılabiliyordu, ancak bu istisnai bir durumdu.

3. Bölük Ağalarının Mektubu ve Onay Süreci: Aday belirlendikten sonra bölük ağaları tarafından bir mektup yazılırdı. Bu mektup, tayin edilecek kişinin zümresi, bölüğü ve yevmiyesi (maaşı) hakkında bilgiler içerirdi. Mektupta tayin edilen kişinin askerî tecrübesi, ahlaki durumu ve görev yapabileceğine dair uygunluğu belirtilirdi. Bu mektup, ilgili bölgenin kadısına (şeri mahkeme hakimi) gönderilir ve kadı tayini resmi olarak kayda geçirirdi.

4. Merkezden Onay ve Tayin Fermanı: Çoğu durumda tayin işlemi yalnızca bölük ağalarının mektubu ile gerçekleşirken, bazı durumlarda Dîvân-ı Hümâyûn’dan da bir ferman çıkartılırdı. Ancak, fermanda bile bölük ağalarının yazdığı mektuba mutlaka atıf yapılırdı. 17. yüzyıldan itibaren atamalar "mu‘tâd-ı kadîm" (kadim gelenek) olarak anılmaya başlandı, yani bu tayinlerin artık sistematik ve geleneksel olduğu vurgulandı.

Hukuki ve İdari Görevleri

Kethüdâyeri, taşrada kapıkulu süvarilerinin hukuki işlerinden sorumluydu. Kapıkulu süvarileri mahkemeye çıktığında, kethüdâyeri aracılığıyla işlemler yürütülürdü. Kapıkulu süvarilerinin taşrada suç işlemesi ve mülk sahibi olmaları, hukuki düzenlemeler gerektiriyordu ve kethüdâyeriler bu süreçte önemli rol oynadı.

Askerî Görevleri

Sefer zamanı, kapıkulu süvarilerinin sefere katılımını organize etme görevleri vardı. Süvarilerin askerî disiplin içinde tutulması ve gerekli donanımlarının sağlanması kethüdâyerilerin sorumlulukları arasındaydı. Bununla birlikte kethüdâyerilerin asıl görevlerinin askerî değil bürokratik olduğu, bölgede yaşayan kapıkulu süvarilerinin temsilcisi ve sorumlusu olduğu, sivil-asker ilişkilerini düzenleyen önemli bir figür olduğunu ifade edebiliriz.

Taşrada Güvenlik ve Asayiş

Osmanlı taşrasında, halkın güvenliğinden sorumlu kadı ve mütesellim gibi yöneticilerle birlikte çalışarak asayişi sağlıyorlardı. Özellikle yol güvenliği, hac kafilelerinin korunması ve devlet hazinesinin taşınması gibi görevleri de bulunuyordu. Kapıkulu süvarileri içinde disiplinsizliği önlemek ve yerel halkın üzerindeki baskılarını sınırlamak için çalışıyorlardı.