Mekanik Türk, 18. yüzyılda Macar mucit Wolfgang von Kempelen tarafından yapılan ve satranç oynayabilen bir otomat görünümündeki makinedir. Osmanlı giysileri içinde tasvir edilen, gerçek boyutlarda bir kukla figüründen oluşan bu düzenek, döneminin en bilinen teknolojik gösterilerinden biri olmuş ve hem mekanik yetenekleri hem de otonom düşünceye sahip olduğu iddiası ile Avrupa ve Amerika'da sergilenmiştir. Aslen mekanik hareketleri, içinde gizlenmiş bir insan satranç ustası tarafından yönlendirilen bir aldatmaca olmasına rağmen, "düşünen makine" kavramının erken bir örneği olarak kabul görmüştür. Kavram, 21. yüzyılda Amazon.com tarafından kurulan ve insanların dijital ortamda küçük bilişsel görevleri tamamladığı bir mikro görev platformuna isim olarak yeniden kullanılmıştır. Bu platform, tam otomasyonun sağlanamadığı durumlarda insan zekâsını devreye sokması nedeniyle "yapay yapay zekâ" (artificial artificial intelligence) olarak nitelendirilmiştir.
Mekanik Türk (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)
Tarihsel Gelişim
18. Yüzyıl Otomatı: Wolfgang von Kempelen'in "Satranç Oyuncusu"
Wolfgang von Kempelen, satranç oynayan otomatını 1770 yılında Viyana'da, Avusturya İmparatoriçesi Maria Theresa'nın sarayında tanıtmıştır. Otomat, büyük bir ahşap kabinin arkasında oturan, ipek giysiler ve türban giymiş, gerçek boyutlarda bir erkek figüründen oluşuyordu. Kempelen, gösterinin başlangıcında kabinin kapaklarını açarak içindeki karmaşık dişli ve manivela sistemini sergiler ve herhangi bir insanın saklanamayacağını göstermek için kabinin içinde bir mum gezdirirdi. Mekanizma kurulduktan sonra, figür satranç oynamaya başlar, rakibinin hamlelerine karşılık verir ve oyunun büyük bir bölümünü kazanırdı.
Mekanik Türk, Avrupa ve Amerika'da 84 yıl boyunca sergilenmiş ve Napolyon Bonapart ile Benjamin Franklin gibi dönemin tanınmış kişileriyle karşılaşmıştır. Kempelen'in ölümünden sonra otomat, oğlu tarafından Johann Nepomuk Maelzel'e satılmış , Maelzel de otomatı Kuzey Amerika'ya götürerek sergilemeye devam etmiştir. Otomat, 1854 yılında Philadelphia'daki Çin Müzesi'nde çıkan bir yangında yok olmuştur.
Makinenin otonom bir düşünce yapısına sahip olduğu iddiası, sergilendiği ilk andan itibaren şüpheyle karşılanmış ve bir aldatmaca olduğu yönünde genel bir kanı oluşmuştur. Yaygın hipotez, kabinin içinde hamleleri yönlendiren bir insanın saklandığı yönündeydi. Edgar Allan Poe gibi yazarlar, makinenin işleyişine dair analizler kaleme alarak bir insanın nasıl gizlenebileceğine dair teoriler geliştirmişlerdir. Mekanizmanın sırrı, sergilendiği süre boyunca tam olarak çözülememiş ve bu durum, onun popülerliğinin devam etmesinde bir etken olmuştur. Sonraki analizler, kabinin içindeki mekanizmanın büyük ölçüde işlevsiz olduğunu ve sadece mekanik bir ses çıkararak otomasyon yanılsaması yarattığını ortaya koymuştur. Gizli operatör, iç mekanizmayı yana kaydırarak satranç tahtasını görebiliyor ve figürün kolunu iç manivelalar aracılığıyla hareket ettiriyordu.
Satranç Makinesi: "The Turk" | Satranç Dünyası (TRT2)
Kuramsal Yaklaşımlar ve Kültürel Bağlam
Aydınlanma ve "İnsan-Makine" Kavramı
Mekanik Türk, 18. yüzyıl Aydınlanma düşüncesinin temel tartışma alanlarından biri olan insan bedeni ve zihninin mekanik yorumlarıyla yakından ilişkilidir. Michel Foucault, dönemin otomatlarını, insan bedeninin toplumsal düzeni yansıtan bir model olarak nasıl düşünüldüğünün paradigmaları olarak değerlendirmiştir. Foucault'ya göre bu otomatlar, hem analize tabi tutulabilir hem de manipüle edilebilir "uysal beden" (docile body) kavramını somutlaştıran küçük ölçekli güç modelleriydi. Mekanik Türk, yalnızca bir saat mekanizması gibi sabit hareketler sergilemek yerine, dışsal eylemlere satranç oyununun sembolik mantığı içinde karşı hamleler üretebilen, kendi kendini düzenleyen bir sistem izlenimi vermiştir. Teknoloji tarihçisi Otto Mayr, kendi kendini düzenleyen sistemlere dair mekanik, politik ve ekonomik fikirlerin, otokratik feodalizmin saat mekanizması evreni anlayışının aksine, Aydınlanma'nın liberal özneler ve demokrasi gibi idealleriyle diyalektik bir ilişki içinde olduğunu belirtmiştir.
Oryantalizm ve "Öteki"nin Temsili
Otomatın "Türk" olarak tasvir edilmesi, Batı'nın Doğu'ya yönelik kültürel ve epistemolojik varsayımlarıyla ilişkilendirilmiştir. Figürün Osmanlı kimliği, Aydınlanma döneminde insan-makine fikrinin yarattığı teolojik ve etik risklere karşı bir tampon bölge işlevi görmüştür. Materyalist insan-makine fikri, geleneksel dini değerler için bir tehdit oluşturduğundan, bu rolün bir "Doğulu" figüre yüklenmesi kültürel bir çözüm olarak ortaya çıkmıştır. Bu temsil, mekanik davranışların ve "ruhsuz" hareketlerin Doğu'ya atfedildiği daha eski bir teolojik geleneğe dayanmaktadır. Orta Çağ Hristiyan teolojisi, İslam'ı ve Müslümanları "akılsız" mekanik dişliler dünyasına atayarak sembolik olarak anlam üretiminden yoksun bırakmıştır. Bu bağlamda Mekanik Türk, hem Batılı uysal öznenin bir modeli olarak işlev görmüş hem de Doğulu figürünü makineler dünyasına tabi kılarak insanlık normlarının dışına yerleştirmiştir.
İnsan-Otomat Etkileşimi ve Gösteri
Mekanik Türk'ün sergilenmesi, bir teknoloji gösterisinden öte, karmaşık bir kültürel performanstı. Kempelen, gösterinin bir parçası olarak kabinin içini sergileyerek mekanizmayı hem açıklar hem de gizlerdi. Bu gösteri biçimi, izleyicide makinenin işleyişine dair bir merak uyandırmayı ve onları aldatmacanın bir parçası yapmayı amaçlıyordu.
İnsan-otomat etkileşimi açısından, satranç oyunu, insan ile makine arasında kontrollü bir etkileşim ve iletişim sistemi kurmak için bir zemin oluşturmuştur. Edgar Allan Poe'nun analizi, bu etkileşimin zamansal boyutuna odaklanmıştır; makinenin hamlelerinin düzenli aralıklarla yapılmadığını, bunun yerine rakibin belirsiz iradesine uyum sağladığını belirtmiştir. Bu durum, Poe'ya göre, makinenin "saf" bir otomat olmadığının kanıtıydı. Bu gözlem, insan zamanı ile bilgisayar zamanı arasındaki farkları ve bu farkların insan-bilgisayar etkileşimini (HCI) kolaylaştırmak için nasıl yönetilmesi gerektiğine dair daha sonraki tartışmalarla paralellik gösterir.
Uygulama Alanları ve Kavramsal Mirası
Zihinsel Emeğin Bölünümü
Mekanik Türk, zihinsel emeğin hiyerarşik bir şekilde bölündüğü bir sistemin modeli olarak da yorumlanabilir. Bu sistemde, en üstte gösteriyi yöneten ve mühendislik bilgisini sergileyen mucit (Kempelen), bir sonraki seviyede problemin çözümünü sağlayan matematikçiler ve en altta ise gizli satranç ustası yer almaktaydı. Bu yapı, Charles Babbage'ın hesaplama makineleri (Fark Makinesi) üzerindeki çalışmalarını etkilemiştir. Babbage, Adam Smith'in iş bölümü teorisinden esinlenerek "zihinsel emeğin bölünümü" kavramını geliştirmiş ve karmaşık matematiksel hesaplamaları, farklı beceri seviyelerindeki insanların yürüttüğü daha küçük adımlara bölerek bir hesaplama süreci tasarlamıştır.
20. Yüzyıl Düşünce Deneyleri
Mekanik Türk, 20. yüzyılda politik ve felsefi bir alegori olarak yeniden önem kazanmıştır. Walter Benjamin, Tarih Kavramı Üzerine Tezler adlı eserinin ilk tezinde, otomatı tarihsel materyalizm ile teoloji arasındaki ilişkiyi açıklamak için bir metafor olarak kullanmıştır. Benjamin'e göre, "tarihsel materyalizm" adı verilen kukla, ancak bugün "küçülmüş ve çirkinleşmiş" olan ve gözden uzak durması gereken teolojinin hizmetine girerse her zaman kazanabilir. Bu alegoride, Türk kılığındaki kukla tarihsel materyalizmi, içinde saklanan kambur cüce ise teolojiyi temsil eder.
Amazon Mechanical Turk ve "Yapay Yapay Zeka"
2005 yılında Amazon.com, "Mekanik Türk" adıyla bir mikro görev platformu başlatmıştır. Platform, bilgisayarların ve algoritmaların henüz verimli bir şekilde yapamadığı, ancak insan zekâsı için basit olan görevleri yerine getirmek üzere küresel bir iş gücünü bir araya getirmeyi amaçlamaktadır. Amazon'un kurucusu Jeff Bezos, bu sistemi "yapay yapay zekâ" olarak adlandırmıştır, çünkü bu sistem, yapay zekâya sahip olduğu varsayılan dijital sistemlerdeki boşlukları doldurmak için gerçek insan zekâsını kullanmaktadır.
Platform, "İnsan Zekâsı Görevleri" (Human Intelligence Tasks - HITs) olarak adlandırılan küçük, parçalara ayrılmış bilişsel işler sunar. Bu görevler arasında resimleri etiketlemek, veri doğruluğunu kontrol etmek, ses kayıtlarını yazıya dökmek ve anketleri yanıtlamak gibi işler bulunur. Bu görevleri yerine getiren işçiler "Turker" olarak bilinir. Platformdaki işler, genellikle çok düşük ücretlidir; 2018'de yapılan bir araştırma, ortalama saatlik ücretin 2 ABD doları civarında olduğunu ve işçilerin yalnızca %4'ünün saatte 7,25 ABD doları olan asgari ücretin üzerinde kazandığını göstermiştir.
Amazon Mechanical Turk, uluslararası iş hukuku düzenlemelerindeki yasal boşluklardan yararlanarak neoliberal bir "istisna aparatı" olarak işlev görmektedir. İşçiler, coğrafi olarak dağınık ve birbirinden yalıtılmış bir şekilde çalıştıkları için örgütlenme olanakları kısıtlıdır ve işverenler ("talep edenler" olarak adlandırılırlar), yapılan işi bir gerekçe göstermeksizin reddetme hakkına sahiptir. Bu yapı, bilişsel emeğin parçalanması (fragmentasyonu) yoluyla işçiyi nihai üründen uzaklaştırır ve küresel ücret farklılıklarından faydalanarak emek maliyetlerini düşürür. Böylece, 18. yüzyıldaki orijinal Mekanik Türk gibi, Amazon'un sistemi de makinenin arkasındaki insan emeğini hem kullanır hem de büyük ölçüde görünmez kılar.
