Mekanizma tekniği, hareketin ve kuvvetin iletilmesi, dönüştürülmesi ve yönlendirilmesi için kullanılan mekanik sistemlerin analizini ve tasarımını konu alan bir mühendislik disiplinidir. Mekanizmalar, belirli bir işlevi yerine getirmek üzere rijit (katı) cisimlerin mafsallar (kinematik çiftler) aracılığıyla belirli bir düzende birleştirilmesiyle oluşur. Bu yapılar, dışarıdan verilen hareket veya kuvveti, sistemin geometrik yapısına bağlı olarak başka bir biçimde çıktıya dönüştürür.

Mekanizma, genellikle bir makina içindeki temel işlevsel alt birim olarak değerlendirilir. Örneğin, bir yazıcıda kâğıt besleme sisteminden, bir motorun krank-biyel mekanizmasına kadar birçok farklı uygulama birer mekanizma örneğidir. Bu sistemler, kendiliğinden hareket kabiliyetine sahip olmayıp, dışarıdan bir giriş (motor, kuvvet, moment vb.) ile çalışırlar. Ancak, bu girdiler sayesinde dönüş, öteleme, salınım gibi mekanik hareketler üretir ve yönlendirirler​​.

Mekanizma tekniği kapsam olarak hem analiz hem de sentez süreçlerini içerir. Analiz, mevcut bir mekanizmanın hareket ve kuvvet karakteristiklerini ortaya koymayı hedeflerken; sentez, belirli bir işlevi yerine getirecek yeni bir mekanizmanın tasarımını içerir. Analiz sürecinde; konum, hız ve ivme hesapları (kinematik analiz) ile kuvvet ve moment dağılımları (kinetik analiz) gerçekleştirilir.

Mekanizma ile Makine Arasındaki Fark

Makine, aldığı enerjiyi belirli bir işi yapmak üzere dönüştürebilen sistemdir. Mekanizma ise bu işin yapılabilmesi için gerekli hareketin veya kuvvetin oluşturulmasına hizmet eder. Başka bir ifadeyle, her makine en az bir mekanizma içerirken, her mekanizma bir makine değildir. Mekanizmalar genellikle genel amaçlıdır ve farklı makinelerde çeşitli görevlerde kullanılabilir​.

Mekanik, Kinematik ve Kinetik

Mekanizma tekniği, mekanik biliminin bir dalı olan kinematik ile doğrudan ilişkilidir. Kinematik, hareketin nedenlerini dikkate almadan konum, hız ve ivme gibi büyüklükleri inceler. Kinetik ise hareketin oluşumunu sağlayan kuvvet ve momentlerle ilgilenir. Dinamik sistemlerde, bu iki kavram birlikte değerlendirilerek sistemin hareket karakteristikleri ortaya konur​​.

Uzuvlar ve Kinematik Çiftler

Mekanizmaların temel bileşenleri, uzuvlar ve kinematik çiftler (mafsallar) olarak adlandırılır. Uzuv, hareket iletimi yapan rijit bir parçadır. Kinematik çift ise iki uzuv arasındaki göreceli hareketi sınırlayan bağlantıdır. Temas türlerine göre bu çiftler ikiye ayrılır:

• Düşük çiftler: Yüzey teması vardır. Örnek: döner (menteşe), prizmatik (kayar), silindirik, helisel ve küresel mafsallar.
• Yüksek çiftler: Noktasal ya da çizgisel temasla çalışır. Örnek: dişli-dişli teması, kam ve izleyici düzenekleri​​.

Serbestlik Derecesi

Bir mekanizmanın serbestlik derecesi (F), sistemin hareketini tam olarak tanımlamak için gereken bağımsız parametrelerin sayısıdır. Bu değer, uzuv ve mafsal sayılarına göre aşağıdaki formülle hesaplanabilir:

$F = 3(L − 1) − 2J$

Burada:

• F: serbestlik derecesi,
• L: uzuv sayısı,
• J: mafsal sayısı.

Bu formül, düzlemsel mekanizmalar için geçerlidir. Serbestlik derecesi aynı zamanda mekanizmanın kontrol edilebilirliğini ve hareket kapasitesini de belirler​​.

Kinematik Zincirler ve Mekanizmalar

Kinematik zincir, birbirine kinematik çiftlerle bağlanmış rijit cisimler topluluğudur. Bu zincirdeki uzuvlardan biri sabitlendiğinde ve sistem belirli bir hareket yapabilir hâle geldiğinde mekanizma adını alır. Kinematik zincirler şu şekilde sınıflandırılır:

• Açık çevrimli zincir: Her uzuv sadece tek bir yol üzerinden diğerine bağlanmıştır.
• Kapalı çevrimli zincir: Uzuvlar birbirine en az iki farklı yoldan bağlıdır.
• Hibrit zincir: Hem açık hem kapalı yapılar içerir​​​.

Mekanizma Türleri

Mekanizmalar işlevlerine ve hareket türlerine göre çeşitli kategorilere ayrılabilir. Bazı temel mekanizma türleri şunlardır:

• Dört çubuk mekanizmaları
• Krank-biyel sistemleri
• Kam ve izleyici sistemleri
• Kaplinler
• Kayıcı ve salınım mekanizmaları
• İndeksleme ve tersine hareket mekanizmaları
• Düz çizgi üreteçleri ve pantoğraf mekanizmaları

Dört çubuk mekanizması, sabit bir çerçeveye bağlanmış üç hareketli uzuvdan oluşur. Bu mekanizmalar genellikle bir dönme hareketini salınım veya doğrusal harekete çevirmek amacıyla kullanılır. Hareket analizi, Grashof Teoremi ile yapılır. Bu teorem, uzuv uzunluklarının oranlarına göre mekanizmanın tam dönüş mü yoksa salınım mı yapacağını belirler​.

^{Dört Kol Mekanizması (Kaynak: Eres Söylemez)}

Uygulama Alanları

Mekanizmalar, çok çeşitli mühendislik ve günlük yaşam uygulamalarında karşımıza çıkar:

• Otomotiv: Direksiyon sistemleri, süspansiyon bağlantıları, krank-mil-biyel mekanizmaları.
• Endüstriyel Otomasyon: Üretim hattı mekanizmaları, paketleme sistemleri, CNC makineleri.
• Robotik: Yürüyen robotlar, kavrayıcı sistemler, endüstriyel robot kolları.
• Uzay ve Havacılık:
• Kontrol yüzeyleri (flap, rudder),
• İniş takımları,
• Silah sistemleri,
• Açılır kapanır güneş panelleri ve anten sistemleri,
• Katlanabilir uydu modülleri,
• Uzay istasyonlarında kullanılan robotik manipülatörler