Meryem Ana Kilisesi, Diyarbakır’ın Suriçi bölgesinde, Lalebey Mahallesi’nde yer alan, günümüzde de kilise görevini sürdüren tarihi ve mimari açıdan önemli bir yapıdır. Mülkiyeti Süryani Kadim Meryem Ana Kilisesi Cemaati Vakfı’na aittir. Kilisenin kesin yapım tarihi bilinmemekle birlikte, farklı görüşler öne sürülmüştür. Diyarbakır Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü’nce hazırlanan envanter fişlerinde yapı, 3. yüzyıl olarak tarihlendirilmiştir. Bazı araştırmacılar, kilisenin önceleri Şemsilerin tapındığı bir tapınak olarak kullanıldığını ve İ.S. 280 yılında kiliseye çevrildiğini belirtirken; Guyer (1933), Kleinbauer (1973) ve Keser-Kayaalp (2013) gibi uzmanlar, yapının Erken Bizans döneminde, 3. yüzyıl ile 7. yüzyıl arasında inşa edilmiş olabileceğini savunmuştur. Mevcut kalıntılar bu görüşleri desteklemektedir.

^{Meryem Ana Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)}

Mimari Özellikler ve Plan

Meryem Ana Kilisesi, birbiriyle bağlantılı farklı dönemlerde yapılan eklemeler ve değişikliklerle kompleks bir yapı grubu oluşturur. Kompleksin içinde Meryem Ana Kilisesi, Mor Yakup kutsal alanı, dört avlu, derslik ve lojman bulunmaktadır. Plan itibarıyla dört avlu, divanhane ve din adamlarının yaşadığı bölümlerden oluşur. Kilise, ahşap işçiliği, sütunları, sütun başlıkları, parmaklıkları, kürsüleri ve ikonaları ile tanınmıştır.

Guyer (1933), kilise planının dikdörtgen nef ile trikonchun birleşiminden oluştuğunu belirtirken; Kleinbauer (1973), koridorlu tetrakonch plan düzeninde olduğunu ve akantus yapraklı sütun başlıklarının 6. yüzyıl stilini yansıttığını ifade etmiştir. Keser-Kayaalp (2013) ise apsis bölümündeki akantus yapraklı sütun başları, kemer kalıntıları ve naos bölümündeki mermer dikmelerin 6. yüzyıl stilinde olduğunu vurgulamış; yapının ilk yapıldığı dönemde anıtsal bir mezar kilisesi olarak tetrakonch plan düzeninde inşa edilmiş olabileceğini öne sürmüştür. Gertrude Bell (1909), kilisenin ilk yapıldığı dönemde dış sınırlarının dairesel bir hat çizdiğini ve batısında mezarların bulunduğu dairesel bir açık alan olduğunu belirtmiştir.

Yapının Erken Bizans dönemine ait tetrakonch plan tipi, zamanla geçirdiği yıkımlar, yangınlar ve değişimlerle bugünkü haline dönüşmüştür. Günümüzde, 6. yüzyıl tetrakonch planına ait apsis bölümü ve bazı dış duvar parçaları ayakta kalmıştır. Apsis, narteks ve naos bölümlerinden oluşan bir kiliseye dönüştürülen yapıya, daha sonra içten bağlantılı Mor Yakup Kilisesi eklenmiştir. Yakın çevrede yapılan incelemelerde, tetrakonch plan tipini destekleyen bir duvar kalıntısı daha tespit edilmiştir.

^{Meryem Ana Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)}

Tarihsel Değişimler ve Restorasyonlar

Kilise, tarih boyunca çeşitli dönemlerde değişimlere uğramış, onarımlar ve eklemeler geçirmiştir. Toplam 14 yazıt bulunan yapıda, en eskisi 1533 tarihli olup yenileme çalışmasını belgelemektedir. Kilise, İ.S. 1297 ve 1648’de yangınlara maruz kalmış; 1533, 1689, 1693, 1850, 1881 ve 1914 yıllarında onarım ve eklemelerle şekillenmiştir. Günümüzdeki halini, 2004-2005 yıllarında gerçekleştirilen kapsamlı restorasyonla almıştır. 2005’te, yurt içi ve yurt dışında yaşayan Diyarbakırlı Süryanilerin ortak girişimiyle restore edilerek tarihi kimliğini yansıtan bugünkü görünümüne kavuşmuştur.

^{Meryem Ana Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)}

Yapım Teknikleri ve Malzemeler

Meryem Ana Kilisesi’nin yapımında, Erken Bizans dönemi tekniklerinden kesme taş duvar tekniği kullanılmıştır. Mango’nun sınıflandırmasına göre, bu teknik Anadolu’nun büyük kısmı ve sınır bölgelerinde yaygındır. Mermer, sütunlar, sütun başlıkları, pencere dikmeleri, zemin döşemeleri ve duvar kaplamalarında yoğun olarak tercih edilmiştir. Farklı dönemlerde yapılan eklemelerde ise malzeme ve teknikler değişmiştir, ancak bu değişikliklerin kesin tarihleri bilinmemektedir.

^{Meryem Ana Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)}

Kültürel ve Tarihi Önemi

Diyarbakır’da Ortodoks Süryanilere ait faal durumdaki tek kilise olan Meryem Ana Kilisesi, Geç Roma dönemine tarihlenen bir kapısı ve mihrap üzerindeki mimari bezek kalıntılarıyla dikkat çeker. Tarihi ve mimari değeriyle öne çıkan yapı, Süryani cemaatinin ibadet ve kültürel merkezi olarak işlevini sürdürmektedir. Ayrıca, Zülküf Dağı’nın zirvesinde Dicle’ye bakan bir kayanın üzerinde yer aldığı belirtilen kilisenin, zamanında Ergani’deki büyük bir manastırın parçası olduğu ve 360 odalı bir kompleks içerdiği rivayet edilmektedir.

1960’lı yıllarda Ermenilerin bahar şenlikleri için kiliseyi ziyaret ettiği ve ibadet ettiği de aktarılmaktadır. Manastır şeklinde tasarlanan yapıda kilise dışında yatakhane, su deposu, fırın, yemekhane ve ahırlar bulunmaktaydı. Günümüzde harap durumda olsa da duvarları sağlamlığını korumaktadır. Meryem Ana Kilisesi, hem mimari özellikleriyle hem de tarihsel geçmişiyle Diyarbakır’ın önemli kültürel miraslarından biridir.

Meryem Ana Kilisesi (Diyarbakır Valiliği)