Nimetullah Camii, Şanlıurfa il merkezinde, Nimetullah Mahallesi sınırları içerisinde, Ellisekiz Meydanı’nda yer alan tarihî bir ibadet yapısıdır. Yapı, Ak Camii adıyla da anılmaktadır. Kesin inşa tarihi bilinmemekle birlikte, mimari özellikleri, mezar taşları ve süsleme unsurlarına dayanılarak caminin 16. yüzyılın başlarında inşa edildiği kabul edilmektedir. Yapının Urfa sancak beylerinden Nimetullah Bey ile ilişkilendirildiği ve bu dönemde inşa ettirildiğinin tahmin edildiği belirtilmektedir.
Camiye ait yazılı kaynaklar ve kitabeler, yapının farklı dönemlerde onarımlar geçirdiğini ve vakıf sistemi içerisinde sürekli olarak işlevini sürdürdüğünü göstermektedir. Bu yönüyle Nimetullah Camii, Şanlıurfa’daki Osmanlı dönemi camileri arasında süreklilik arz eden yapılar arasında yer almaktadır.
Tarihsel Süreç ve Vakıflar
Nimetullah Camii’nin tarihsel gelişimi, büyük ölçüde vakfiye kayıtları ve kitabeler üzerinden izlenebilmektedir. Kayıtlara göre, Hacı Nimetullah bin Asker tarafından 1721 yılında cami için vakıfta bulunulmuştur. Daha sonraki dönemde, Hacı Haydar Ağa’nın 1755 yılında yapıya vakıf tahsis ettiği bilinmektedir. Bu bilgiler, caminin 18. yüzyılda aktif olarak kullanıldığını ve bakımının sürdürüldüğünü göstermektedir.
Avlunun batı kapısında yer alan ve tarihi kesin olarak belirlenemeyen bir kitabede, yapının “eski ve harabe bir kilise iken tamir edilerek camiye çevrildiği” ifadesi yer almaktadır. Kitabede adı geçen Firuz Bey’in, caminin onarım sürecinde rol aldığı belirtilmektedir. Firuz Bey adına Şanlıurfa’daki bazı cami ve çeşme kitabelerinde de rastlanması, bu onarımın 18. yüzyılın son çeyreği içerisinde gerçekleşmiş olabileceğini düşündürmektedir.
Minare kaidesinde yer alan bir başka kitabede ise caminin H. 1170 (M. 1756) yılında Hacı Haydar Ağa tarafından tamir ettirildiği kaydedilmektedir. Bu veriler, Nimetullah Camii’nin farklı dönemlerde bakım ve onarım görerek kullanımını sürdürdüğünü ortaya koymaktadır.
Plan Düzeni ve Mimari Özellikler
Nimetullah Camii, plan bakımından enine dikdörtgen bir düzenlemeye sahiptir. Yapının merkezinde tromplarla geçişi sağlanan ana kubbe yer almakta; doğu ve batı yönlerinde bu ana kubbeye bitişik ikişer küçük kubbe bulunmaktadır. Bu plan düzeni, Osmanlı mimarisinde erken klasik dönemde uygulanan çok kubbeli cami tipolojisiyle benzerlik göstermektedir.
Caminin kuzey cephesinde, orta bölümü kubbe ile örtülü, yan bölümleri ise çapraz tonozlarla örtülmüş beş gözlü bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Bu mekân, hem yapının cephe düzenini hem de ibadet alanına geçişi tanımlayan önemli bir unsur olarak öne çıkmaktadır.
Silindirik gövdeli ve tek şerefeli minare, yapının kuzeybatı köşesinde konumlanmıştır. Minarenin yüksekliği, Şanlıurfa’daki camiler arasında dikkat çekici bir ölçekte olup yapının siluetine belirgin bir katkı sağlamaktadır.
Harim, Mihrap ve İç Mekân Düzenlemesi
Harim kısmına girişte yer alan kapı, klasik Osmanlı süsleme anlayışını yansıtan bezeme unsurlarına sahiptir. Harim mekânında ana kubbenin yanlarına yarım kubbeler eklenerek iç alan genişletilmiştir. Bu düzenlemenin, daha fazla cemaatin aynı mekânda ibadet edebilmesini sağlamak amacıyla yapıldığı anlaşılmaktadır.
Mihrabın bulunduğu nişte, geometrik düzenlemeye dayalı süsleme unsurları dikkat çekmektedir. Sekizgen formların oluşturduğu bu geometrik kompozisyon, yapının bezeme anlayışında önemli bir yer tutmaktadır. Caminin doğu tarafında, avlunun güney kenarında yer alan ikinci bir mihrap nişi, yapının yazlık mekânlı bir cami olarak da kullanıldığını göstermektedir.
Taçkapı ve Süsleme Unsurları
Nimetullah Camii’nin en dikkat çekici mimari unsurlarından biri taçkapısıdır. Taçkapı, kuzey cephede yer alan son cemaat yerinin orta bölümünde konumlanmakta ve harim mekânına geçişi sağlamaktadır. Dikdörtgen bir çerçeve içerisinde düzenlenen taçkapı, mukarnas kavsaralı yapısıyla klasik Osmanlı taçkapı geleneğini sürdürmektedir.
Taçkapının bordürlerinde mukarnas ve geometrik bezeme unsurları bir arada kullanılmıştır. Tam ve yarım sekizgenlerin kesişmesiyle oluşan geometrik düzenlemeler, kabartma tekniğinde işlenmiştir. Aynı bezeme anlayışının mihrap nişinde de uygulanmış olması, yapı bütünlüğü açısından dikkat çekicidir.
Avlu, Medrese ve Mezarlar
Caminin avlusunu çevreleyen medrese odalarının 1695–1696 yıllarında Abbas Ağa tarafından yaptırıldığı, vakfiye kayıtlarından anlaşılmaktadır. Bu medrese yapıları, caminin yalnızca ibadet mekânı değil, aynı zamanda eğitim işlevi de üstlendiğini göstermektedir. Avlunun kuzey bölümünde yer alan üç mezardan ikisi, Nimetullah oğlu Rûz Bey (?-1520) ile Lütfü oğlu Ali Bey’e (?-1594) aittir. Bu mezarlar, caminin 16. yüzyılın başlarında mevcut olduğuna işaret eden önemli tarihsel veriler arasında yer almaktadır.
