Urfa Ulu Camii, Şanlıurfa kent merkezinde, Camii Kebir Mahallesi sınırlarında, Haşimiye ile Sarayönü caddeleri arasında konumlanan tarihî bir ibadet yapısıdır. Yerleşim yeri, Urfa'nın tarih boyunca dinî ve sosyal merkezlerinden biri olarak işlev gören eski şehir çekirdeğinde yer almaktadır. Çok katmanlı tarihi, mimari plan özellikleri, malzeme kullanımı ve geçirdiği evrimle hem geç antik dönemden hem de İslam mimarîsinin ilk dönemlerinden izler taşımaktadır.

^{Urfa Ulu Camii(Türkiye Kültür Portalı)}

Tarihsel Süreç ve Katmanlar

Urfa Ulu Camii’nin bulunduğu alan, erken dönemlerden itibaren kutsal yapıların inşa edildiği bir bölge olmuştur. Yapının ilk işlevi bir sinagog olarak başlamış, ardından M.S. 435–436 yıllarında ölen Urfalı piskopos Rabula tarafından St. Stephanos Kilisesi’ne dönüştürülmüştür.

Kilise yapısında kullanılan çok sayıdaki kırmızı mermer sütun, yapının halk arasında “Kızıl Kilise” (Mescidü’l-Hamra / Câmiu’l-Ahmer) olarak anılmasına neden olmuştur.

Urfa'nın 1144 yılında Haçlı egemenliğinden Zengîler’in hâkimiyetine geçmesinin ardından caminin inşa edildiği tahmin edilmektedir. Camiye ait herhangi bir inşa kitabesi bulunmamakla birlikte, doğu cephesine bitişik Eyyûbî Medresesi’nin 1191 (H.587) tarihli kitabesi, Ulu Camii'nin bu tarihten önce inşa edilmiş olduğunu gösteren en önemli veridir.

Dolayısıyla caminin 1145–1190 yılları arasında, muhtemelen 12. yüzyılın üçüncü çeyreğinde, Zengîler döneminde inşa edildiği kabul edilmektedir.

^{Urfa Ulu Camii(Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesei Kültür ve Sosyal işler Müdürlüğü Kültür Yayınları No: 2-Bilim 2.)}

Mimari Plan ve Yapı Elemanları

Urfa Ulu Camii, tipolojik olarak “çok ayaklı camiler” grubunda yer almaktadır. Cami; harim, son cemaat mahalli ve avlu olmak üzere üç temel birimden oluşmaktadır. Yapının doğu cephesine, doğrudan bitişik şekilde konumlanan Eyyûbî Medresesi, cami ile mimari bir bütünlük oluşturmaktadır.

Harim

Harim, enine üç sahından (salın) meydana gelir. Her sahın, doğu-batı doğrultusunda yerleştirilmiş 14 adet kareye yakın dikdörtgen ayakla sınırlandırılmıştır. Sahınlar, haç tonozlarla örtülüdür. Yapının ortasında, mihrap eksenine denk gelen birim mihrap önü kubbesi ile vurgulanmıştır. Kubbe, tromplarla geçilen sekizgen kasnak üzerine oturtulmuştur. Kasnakta dört cephede sivri kemerli pencereler ve üst kısmında yatay bir mukarnas sırası yer almaktadır.

Mihrabın sağında taş bir minber bulunmaktadır, ancak bu minber özgün değildir. Harimde taşıyıcı unsur olarak çok sayıda pâye kullanılması mekânsal bütünlüğü sınırlarken, tavan yüksekliğinin düşüklüğü mekânda basık bir atmosfer oluşturmaktadır.

Son Cemaat Mahalli

Harimin kuzeyinde, doğu-batı doğrultusunda sıralanmış 10 adet dikdörtgen ayakla tanımlanan son cemaat mahalli, on bir adet haç tonozlu birimden oluşur. Bu kısım, Anadolu camilerinde ilk defa Urfa Ulu Camii’nde uygulanan mimari düzenleme olarak değerlendirilmektedir.

Son cemaat mahallinden harime beş farklı kapı açılmaktadır. Bu kapıların üst kısımlarında, bazen iki sıra pencere, bazı birimlerde ise mihrabiye uygulamaları dikkat çeker.

Avlu

Son cemaat mahallinin kuzeyinde, doğu, batı ve kuzeyden kapılarla sınırlanmış geniş bir iç avlu yer almaktadır. Avlunun doğusunda medreseye açılan bir geçit, kuzeybatısında ise bir hazire alanı bulunmaktadır. Hazirede, Halidî Tarikatı'nın kurucusu Hâlid el-Bağdâdî'nin oğlu Şehâbeddin Ahmed’in türbesi ile bazı Selçuklu komutanlarına ait olduğu rivayet edilen mezarlar yer alır.

Avlu ortasında, on altıgen planlı şadırvan, sekiz sütun üzerine oturtulmuş yuvarlak kemerli bir kasnakla örtülmüştür.

Minare

Avlunun kuzeydoğu köşesinde yer alan sekizgen gövdeli minare, orijinal olarak kilise yapısına ait bir çan kulesi olup, günümüzde caminin minaresi ve aynı zamanda şehrin ilk saat kulesi işlevini görmektedir. Gövdesinde dört sıra yatay silme ve şerefe seviyesinde sütunçelerle desteklenmiş pencere açıklıkları yer almaktadır

Mimari Malzeme ve Süsleme

Yapının inşasında esas olarak ince yonu kesme taş kullanılmıştır. Harimde ve cephelerde taş yüzeyler, düzgün işçilikle örülmüştür. Devşirme yapı elemanları, özellikle kırmızı renkli mermer sütunlar olarak hem harim hem de avluda mevcuttur. Bu sütunlar, önceki yapıya —muhtemelen kiliseye— ait unsurlar olarak değerlendirilir.

Süsleme unsurları sınırlı olmakla birlikte, mihrap önü kubbesine geçişi sağlayan tromp kemerleri, kasnaktaki mukarnas sırası ve bazı kapı-pencere çerçevelerindeki taş işçiliği öne çıkar. Harim içerisinde yer yer ikincil mihrabiyeler, bazı pencerelerde ise geometrik düzenlemeler gözlemlenir.

Kitabeler ve Restorasyon Süreci

Yapıda inşa kitabesi bulunmamakla birlikte, çeşitli dönemlerde yapılmış onarım kitabeleri mevcuttur:

• 1684 (H.1096): Avlu kapısı üzerindeki kitabe, Ali Paşa tarafından yapılan onarımı bildirir.
• 1779 (H.1193) ve 1780 (H.1194): Hacı Fîrûz Bey’in yaptırdığı tamirler.
• 1870 (H.1287): Avludaki çeşmeye dair kitabe, Mustafa Efendi adına düzenlenmiştir.

Yapı, 2010–2011 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından kapsamlı bir restorasyon sürecinden geçirilmiştir. Taş yüzeyler temizlenmiş, sıvalar yenilenmiş ve kubbe örtüsü yeniden düzenlenmiştir.

^{Urfa Ulu Camii(AA)}

2023 Depremi ve Yeni Restorasyon

6 Şubat 2023’te meydana gelen Kahramanmaraş merkezli depremlerde cami çeşitli derecelerde hasar almıştır. Bu kapsamda Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce zemin etüdü, jeoradar taramaları, çatlak gözlemleri ve malzeme testleri gerçekleştirilmiştir. Ardından bilim kurulu onayıyla onarım projeleri hayata geçirilmiş; söküm işlemleri ve çatlak kontrolü gibi ilk adımlar tamamlanmıştır.

Caminin restorasyonunun 2025 yılı içinde tamamlanması ve ibadete açılması planlanmaktadır.

Mimari Değerlendirme ve Dönemsel Konumlandırma

Urfa Ulu Camii, plan tipi bakımından enine sahın düzenine sahip, çok ayaklı bir yapıdır. Mihrap önü kubbesi, üç sahınlı haç tonoz örtüsü, son cemaat mahalli uygulaması ve avlulu düzeniyle 12. yüzyıl Anadolu Türk camileri arasında özgün bir örnek teşkil eder. Özellikle Halep Ulu Camii ile gösterdiği plan benzerliği, yapının Zengîler dönemine ait mimari anlayışla bağlantısını göstermektedir.