Cumhuriyet dönemi Türk sanat yaşamında bir dönüm noktası olarak değerlendirilen Özsoy Operası, Türkiye Cumhuriyeti'nin kültürel alandaki modernleşme süreci kapsamında üretilmiş ilk lirik sahne yapıtıdır. 1934 yılında İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Türkiye’yi ziyareti vesilesiyle Mustafa Kemal Atatürk tarafından sipariş edilmiştir. Bestesi Ahmet Adnan Saygun’a, librettosu Münir Hayri Egeli’ye aittir. Opera, sanatsal, ideolojik ve diplomatik işlevler üstlenmiştir.
Tarihi Arka Plan
Özsoy Operası'nın tarihsel bağlamı, sanat tarihindeki ilk ulusal opera olması kadar, Cumhuriyet’in kültürel dönüşüm süreciyle de ilişkilidir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde opera sanatı, 19. yüzyılda İtalyan opera toplulukları tarafından İstanbul gibi büyük şehirlerde sahnelenmiş, bu etkinlikler saray çevresi ve sınırlı bir kesimle sınırlı kalmıştır. II. Mahmud döneminden itibaren batılı müzik türlerine yönelik ilgi artmış, Giuseppe Donizetti gibi yabancı müzisyenlerin katkılarıyla saray bandoları ve orkestra girişimleri ortaya çıkmıştır. Çok sesli müziğin toplumsal düzeyde yaygınlaşması ve ulusal kimlik taşıyan bir forma dönüşmesi ise Cumhuriyet döneminde yürütülen kültürel reformlar sonucunda gerçekleşmiştir.
Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Mustafa Kemal Atatürk, kültür ve sanatı devletin temel yapı taşları arasında değerlendirmiştir. Bu doğrultuda çok sesli müzik, konservatuvar eğitimi, tiyatro ve opera gibi alanlara doğrudan devlet desteği verilmiştir. 1924’te Ankara’da kurulan Mûsikî Muallim Mektebi ve 1936’da açılan Devlet Konservatuvarı, bu dönüşümün kurumsal temelleri arasında yer almıştır. Avrupa’ya eğitim için gönderilen müzisyenlerin (Ahmet Adnan Saygun, Necil Kâzım Akses, Ulvi Cemal Erkin vb.) yurda dönmeleriyle sanat ve eğitim alanlarında niteliksel bir gelişim sağlanmıştır.
1934 yılında İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Türkiye’yi ziyareti kapsamında, bu diplomatik temasın bir sanat etkinliği ile desteklenmesine karar verilmiştir. Atatürk, ziyaret kapsamında Türkiye’nin sanatsal ve kültürel gelişimini yansıtan bir opera sipariş etmiştir. Eserin, hem içerik hem biçim açısından Doğu-Batı sentezini yansıtması ve Türkiye ile İran arasındaki tarihsel bağları konu edinmesi planlanmıştır. Bu çerçevede Özsoy Operası, sanatsal üretimin yanı sıra diplomatik, ideolojik ve kültürel amaçlara da hizmet etmiştir.
Ankara Halkevi ( (Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi)
Konusu ve Teması
Özsoy Operası, mitolojik bir anlatı üzerine kuruludur. Librettosu Münir Hayri Egeli tarafından yazılmıştır. Eserde İranlı şair Firdevsî’nin Şehnâme adlı destanından esinlenilmiştir. Konu, Feridun adlı hakanın Tûr ve İraç isimli iki oğlunun hikâyesi etrafında gelişir. Tûr Türkleri, İraç ise İranlıları temsil eder. Selm karakteri librettoda yer almaz; yapı, bu iki karakter etrafında kurgulanmıştır. Anlatı, Türkiye ve İran arasındaki tarihî ve kültürel bağlara işaret eden bir çerçevede ilerler.
Eserin yapısı mitolojik çağlardan başlayarak Cumhuriyet’in kuruluş yıllarına kadar uzanan bir zaman çizgisine sahiptir. Birinci perdede ozan karakteri aracılığıyla destansı bir giriş yapılmakta, Feridun’un ülkesinde adalet ve birlik anlatılmaktadır. Ahriman adlı karakterin gelişiyle düzen tehdit altına girer. Bu karşıtlık, cehalet ile aydınlanma, kötülük ile iyilik gibi ikilikler üzerinden şekillendirilmiştir. İkinci perde, Anadolu’da bir köyde geçmektedir. Burada Cumhuriyet’in eğitim, eşitlik ve halkçı yaklaşımlarını temsil eden sahnelere yer verilmektedir. Ayşim karakteri kadın hakları ve özgürlük temasına işaret ederken, Köse Ağa karakteri geleneksel yapıların temsili olarak yer almaktadır. Öğretmen Mehmet ve babası Tûr karakterleri, ilerlemeci yaklaşımları temsil eder.
Üçüncü perde, Cumhuriyet’in 10. yılına atıf içeren sahnelerden oluşmaktadır. Fabrikaların kuruluşu, kadınların toplumsal yaşamdaki yeri, eğitimli gençlerin yurda dönüşü gibi konular işlenmektedir. Temalar bireysel ilişkilerden ulus inşasına kadar uzanmaktadır. Finalde Tûr ve İraç barışır; sahnede atalarının gökten inerek bu birliği onaylamasıyla anlatı son bulur. Opera, barış, modernleşme, halkçılık, kadınların toplumsal rolü ve ulusal birlik gibi temaları içermektedir.
Mustafa Kemal Atatürk Halkevinde (Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi)
Yapım Süreci
Özsoy Operası yaklaşık bir ay içinde tamamlanmıştır. Besteci Ahmet Adnan Saygun ve librettist Münir Hayri Egeli, Atatürk’ün yönlendirmeleri doğrultusunda çalışmıştır. Eserin sahnelenmesi için İstanbul’dan yaylı sazlar orkestrası getirilmiş, Cumhurbaşkanlığı Armoni Mızıkası ile birleştirilmiştir. Korist grubu, Gazi Eğitim Enstitüsü ve çeşitli kız liselerinden oluşturulmuştur. Prova sürecinde çeşitli maddi ve lojistik güçlükler yaşanmıştır. İlk sahnelenme 19 Haziran 1934 gecesi Ankara Halkevi’nde Atatürk ve Rıza Pehlevi’nin katılımıyla gerçekleştirilmiştir.
Ahmet Adnan Saygun (Anadolu Ajansı)
Eserdeki İnsani ve Politik Etkiler
Özsoy Operası, politik içerikli bir sanat eseri olarak tasarlanmıştır. Atatürk tarafından bu eser aracılığıyla Türk milletinin sanat yoluyla kendini ifade edebilmesi hedeflenmiştir. Ayrıca, İran ile diplomatik ilişkilerin güçlendirilmesi de amaçlanmıştır. Eserde Feridun’un oğullarının birliği, Türkiye ve İran arasındaki tarihsel bağlara atıfta bulunmaktadır. Halkın eğitimi, kadınların toplumsal rolü ve gençliğin dönüşümü gibi temalar, modernleşme süreciyle ilişkilidir.
Müzikal ve Dramatik Yapı
Müzikal açıdan Özsoy Operası, Ahmet Adnan Saygun’un erken dönem üslubunun bir örneğini oluşturur. Eserde pentatonik diziler ve Anadolu ezgileri Batı armonisiyle birleştirilmiştir. Dramatik yapı üç perdeye ayrılmıştır: İlk perde mitolojik anlatımı içerir, ikinci perde köy ortamında geçer ve Cumhuriyet reformlarının halk üzerindeki etkilerini konu alır. Üçüncü perde modern Türkiye’nin geleceğini temsil eden sahnelerden oluşur. Koreografi, kostüm ve dekor gibi sahneleme unsurları da yapı içerisinde yer almaktadır.
